O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
2.10-расм. Сув босими 
бунда 
J
– гидравлик градиент; 
L
– сув ўтказгичнинг узунлиги, м. 
Гидравлик градиентни аниқлаш учун қуйидаги амалий 
ифодадан фойдаланиш мумкин: 
J = a*V
m
*D
n
, (2.6) 
бунда 
V
– сув оқими тезлиги, м; 
D
– сув ўтказгич диаметри, м; 
a
, 
n
, 
m
– сув ўтказгич ясалган материал коэффициенти (девор ва 
юзаси нотекислиги ва ички юза ҳимоясини эътиборга олади). 
Ёпиқ турдаги сув ўтказгичлардаги ишқаланиш йўқотишлари 
учун қуйидагилар қабул қилинади: 
1.
Пўлат қувур учун 0,885 (
а
), 1,8 (
n
), 1,17 (
m
);

---

122 
2.
Бетон қувур учун 0,917 (
а
), 2,0 (
n
), 1,25 (
m
). 
Берк тундаги сув ўтказгичларда ишқаланиш йўқотишлари 
учун Дарси-Вейсбах тенгламасини қўллаш тавсия этилади: 
,
2
4
2
g
V
R
L
f
h
ишкал



м, (2.7)
бунда 
R
– гидравлик радиус, м; 
V
– сув оқимининг ўртача 
тезлиги, м/с; 
f 
– коэффициенти (гидрогеологик жадвалларда 
келтирилган, сув келтиргич юзасининг нотекислига ва 
Рейнольдс доимийсига боғлиқ бўлган ўлчов бирлигисиз 
қиймат).
Сув 
келтиргичдаги 
қўшимча 
ва 
ҳудудий 
қувват 
йўқотишлари қуйидаги ифода ѐрдамида аниқланади: 
,
2
2
g
V
h
X
Кушимча



м. (2.8) 
Коэффициент 
X

нинг қийматлари гидравлик қаршиликлар 
(эгилиш, торайишлар ва ҳ.к. лардаги йўқотишлар) бўйича маъ-
лумотномаларда келтирилган. гидроагрегат қувватини аниқлаш 
ва гидро электр станцияларни лойиҳалашда ҳудуднинг иқлимий 
хусусиятлари ва гидро энергетик ресурслар соҳасидаги қо-
нунчилигини ўрганиш даркор. Масалан, босимли қувур ўтказгич 
тизимларини қўллаганда, электр энергия ишлаб чиқариш им-
конияти фақат ирмоқ очилган ҳолатда мавжуд, шу сабабли, 
баланд тоғли ҳудудларда сув музлаши даврининг бошланғич ва 
тугаш саналари ҳақида маълумот бўлиши шарт. Дунѐнинг кўп-
гина давлатларида дарѐ ўзанларидан фойдаланиш масалаларини 
қатъий бошқариб борилади. Дарѐ ўзанлари ѐки қирғоқларидаги 
ҳар қандай ўзгартиришлар, у қайси давлат ѐки хусусий шахс 
ҳудудига қарашли бўлишидан қатъий назар, бутун дарѐ бўйлаб 
сувнинг сифати, сатҳи ва тирик жонзотнинг яшаш муҳитига 
катта таъсир ўтказиши мумкин. Шу сабабли, микро-ГЭС қуриш 
жойини танлашда мавжуд минимал сув оқимининг кўпи билан 
10% дан фойдаланишга ҳаракат қилиш керак. 
Гидроагрегатнинг тури ва қувватини танлашда кўпгина 
компаниялар мутахассислари энергия манбаини ишлатиш 
бўйича тўлиқ маълумотлардан фойдаланишни маслаҳат бери-
шади. Маълумотлар гидроэнергетик кадастрдан (дарѐнинг 

---

123 
ўртача сатҳи, сув оқимининг ѐзги ўртача сарфи, сув оқимининг 
ѐзги ўртача тезлиги) ѐки маълум сув босимини аниқлаш 
(шовун) ва сарфлаш (тўғонлар) усуллардан фойдаланиб қўлда 
бажарилган ўлчовлар асосида аниқланиши мумкин. 
Қўлда 
бажарилган 
ўлчовлар 
усули 
доими 
ўлчов 
хатоликларига эга ва, аксарият, қуввати 10 кВт дан катта 
бўлмаган микро-ГЭС лар учун жой танлашда ишлатилади.