66
Boshqaruv munosabatida hokim so‟z vazifasida ko‟proq fe‟llar keladi
(
vatanni
sevmoq;
Gulni
sevgan
tikanni ham
sevadi
kabi), ammo o‟rni bilan
sifatlar va ravishlar ham hokim so‟z vazifasida qo‟llanishi mumkin (
jondan
aziz
,
shakardan
shirin
,
sendan
katta
,
otdan
baland
kabi).
Boshqaruvda kesim (hokim so‟z)
boshqaruvchi
, to‟ldiruvchi yoki hol
(tobe so‟z) esa
boshqariluvchi
deyiladi.
Ergash bog’lanish
1. Moslashuv:
Biz Vatanimizni jondan sevamiz.
We love our country.
Rustamning akasi – o’qituvchi.
Nick’s father is a film star.
2.Boshqaruv:
Paxtani terdim.
Rustam O’tkirdan kattaroq.
I wrote a letter. Nick is older than Tom.
Xatni qalam bilan yozdim
.
I wrote the letter with a pencil.
3. Bitishuv:
Oppoq paxtalarni zavqlanib teramiz.
We played enthuasiastically.
67
Bitishuv.
Bitishuvli aloqada hokim so‟z tobe so‟z bilan asosan tartib va
intonatsiya yordamida birikadi. Masalan:
a’lochi talaba, aqlli bola, chaqqon qiz,
e’tiborli kishi, birinchi bosqich, shoshib gapirdi, turtinib yurdi, shiq-shiq tugma,
tez yurdi
kabi.
Bitishuvda tartib yetakchi rol o‟ynaydi.
Shuning uchun tartibning va
intonatsiyaning (ohangning) o‟zgarishi bunday aloqa asosida tashkil topgan so‟z
birikmasining grammatik xarakterini ham o‟zgartiradi. Solishtiring:
go’zal bog’
(bitishuv),
Bog’ – go’zal
(moslashuv).
Sifatlovchi va sifatlanmish
(chaqqon qiz),
ravish holi va fe‟l kesim
(jilmayib gapirmoq)
o‟zaro bitishuv yo‟li bilan aloqaga kirishadi. Aniqlovchi
vazifasidagi yoki holat bildiruvchi so‟zlar asosan tobe so‟z,
aniqlanmish yoki
kesim vazifasidagi so‟zlar esa hokim so‟z bo‟ladi.
Gap fikr bildirish, xabar berish vazifasini bajaradigan, turli his tuyg‟ularni
ifodalaydigan bir so‟z yoki bir necha so‟zlar yig‟indisi, nutqning grammatik
jihatdan shakllangan, nisbiy intonatsion tugallikka ega bo‟lgan qismidir. Masalan:
Oy. Nozik jimjitlik. Salqin shamollargina, qizning sochlari bilan o’ynashardi.
(O.)
Bunda uchta gap bor: 1.
Oy
. 2.
Nozik jimjitlik
. 3.
Salqin shamollargina, qizning
sochlari bilan o’ynashardi.
Bu gaplarning har qaysisi ma‟lum fikr bildiradi.
Gapdagi so‟zlar bir-biri bilan o‟zaro bog‟langan bo‟ladi, ularning har biri
gapda biror grammatik funksiyani – gap bo‟lagi vazifasini bajarib keladi. Masalan:
Viloyatimiz paxtakorlari rejani oshirib bajardilar.
Bu gapda
paxtakorlar
– ega,
viloyatimiz
– aniqlovchi,
rejani
– to‟ldiruvchi,
oshirib
– hol,
bajardilar
so‟zi esa
kesimdir.
Gap bo‟laklari ikkiga –
bosh bo’laklar
va
ikkinchi darajali bo’laklar
ga
bo‟linadi.
Bosh bo‟laklar (ega va kesim) gapning asosini tashkil qiladi. Ikkinchi
darajali bo‟laklar (aniqlovchi, to‟ldiruvchi, hol) gapning bosh bo‟laklarini
aniqlaydi, to‟ldiradi yoki izohlaydi.
68
Har qanday gap so‟zlovchining maqsadini:
xabar berish, tinglovchidan
biror voqea-hodisani so‟rash, buyurish, maslahat kabi ma‟nolarni ifodalaydi.
Shunga ko‟ra gaplar uch turga bo‟linadi:
darak gap, so’roq gap, buyruq gap.
Biror voqea-hodisa haqida xabar bildiruvchi gap darak gap deyiladi.
Masalan:
Kecha biz Navoiy muzeyiga bordik.
Darak gap yuz bergan,
yuz berishi
mumkin bo‟lgan voqea-hodisani tasdiq yoki inkor qilish yo‟li bilan bildiradi.
Nazokatning ovozi titrab, yuragi urar edi. (S.Ahm.)
– gapida tasdiq mazmuni;
U
imtihonga tayyorlanmadi. U imtihonga tayyorlagan emas. U imtihonga
tayyorlangani yo’q
– gaplarida inkor mazmuni ifodalangan.
Darak
gaplar bir tekis, tinch ohangda talaffuz qilinadi. Intonatsiya gap
oxiriga tomon pasaya boradi. Yozuvda darak gaplarning oxiriga odatda nuqta
quyiladi.
Gap tarkibidagi so‟zlar turli vazifani bajaradi – gapning turli bo‟laklari
bo‟lib keladi. Bu so‟zlar o‟zaro bog‟langanda, o‟zaro munosabatda
kirishgandagina gap bo‟lagi bo‟la oladi. Masalan:
Shavkat birpasda jonlanib ketdi
.
(O’.Umarbekov.)
gapida quyidagi gap bo‟laklari mavjud:
Shavkat (kim?)
– ega;
jonlanib ketdi (nima qildi?)
kesim;
birpasda (qachon?)
– ravish holi.
Har bir gap bo‟lagi o‟zi munosabatga kirishgan so‟z bilan ma‟lum sintaktik
aloqada bo‟ladi:
1)
Shavkat jonlanib ketdi;
2)
birpasda jonlanib ketdi.
Har bir gap bo‟lagi o‟zining qaysi so‟z bilan ifodalanishiga va boshqa gap
bo‟lagi bilan bo‟lgan grammatik munosabatiga ko‟ra belgilanadi.
Gap bo‟laklari
vazifalariga, gapdagi mavqeiga qarab dastlab ikkiga
bo‟linadi:
1. Bosh bo’laklar. 2. Ikkinchi darajali bo’laklar.
1.
Ikki tarkibli gapning asosini tashkil qilgan bo‟laklar ega va kesim
Do'stlaringiz bilan baham: 
