O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

turg’un 
birikmalar
deb ataladi. Turg‟un birikma leksikologiya (frazeologiya)da 
o‟rganiladi. 
Erkin birikmalar sintaksisning o‟rganish ob‟ektidir. Unda o‟zaro bog‟lanib 
kelayotgan har bir so‟z mustaqil tushuncha bildiradi, gapning bo‟lagi vazifasida 
keladi, alohida so‟roqqa javob bo‟ladi. 
So‟z birikmasini 
qo’l qo’ymoq, imzo chekmoq, yalang oyoq, bosh yalang
kabi qo‟shma so‟zlardan ham farqlash lozim. Qo‟shma so‟zlar so‟z birikmasi kabi 
ma‟lum darajada murakkabroq tushunchani ifodalasa-da, sodda so‟z kabi gapda 
birgina gap bo‟lagi vazifasini bajaradi, so‟z birikmasi (erkin birikma) tarkibidagi 

---

65 
so‟zlar esa, yuqorida aytib o‟tilganidek, alohida-alohida gap bo‟lagi vazifasida 
keladi. So‟z birikmasi sintaktik kategoriya sifatida sintaksisda o‟rganilsa, qo‟shma 
so‟zlar qaysi so‟z turkumiga xosligiga ko‟ra morfologiyada o‟rganiladi. 
So‟zlarning gapdagi sintaktik aloqasi ikki xil bo‟ladi: 
tenglanish va 
ergashish
(tobelanish). Gapda bir xil vazifada kelgan bo‟laklarning teng 
bog‟lovchilar vositasida yoki sanash intonatsiyasi orqali bog‟lanish 
teng 
bog’lanish
deb ataladi. Masalan: 
O’rik va bodom gulladi. O’rik, bodom gulladi 
kabi.
Teng sintaktik aloqada bo‟lgan bo‟laklar orasida tobelik bo‟lmaydi. 
Ergash 
bog’lanish
esa biri hokim, biri tobe bo‟lgan gap bo‟laklarining sintaktik aloqasini 
ifodalaydi. Masalan: 
bizning jamoamiz; kitobni o’qimoq; qizil gullar
kabi 
birikmalarda 
bizning, kitobni, qizil
so‟zlari tobe, 
jamoa, o’qimoq, gullar
hokim 
so‟zlar hisoblanadi. 
Tobe so‟z hokim so‟zni biron bir tomondan aniqlaydi, to‟ldiradi yoki 
izohlaydi. Tobe so‟z, odatda, biron kelishik affiksini qabul qiladi yoki u keng 
ma‟noda belgi bildiruvchi so‟z bilan ifodalanadi (
yaxshi bola, po’lat sandiq
kabi).
So‟zlarning ergashish yo‟li bilan bog‟lanishi uch xil bo‟ladi: 
1.
 
Moslashuv. 2. Boshqaruv. 3. Bitishuv
. 
Moslashuv.
Hokim va tobe so‟zning shaxs-sonda o‟zaro moslashib kelishi 
moslashuv deyiladi. Masalan: 
Biz o’qidik, Rustam o’qidi. Mening ukam. Bizning 
ko’chamiz 
kabi. 
Bu birikmalarning birinchi va ikkinchisida 
o’qidik
so‟zi 
biz
so‟zi bilan, 
o’qidi
so‟zi 
Rustam 
so‟zi bilan shaxs (I shaxs, III shaxs) larda molashgan.