O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

VII .1. XIV asrning o‗rtalarida Movaraunnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
Amir Temur davlatining tashkil topishi va uning harbiy yurishlari. 
 
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336-yil 8-aprelda 
(hijriy 736, sha‘bon oyining 25 kunida) Keshga qarashli Xo‗ja Ilg‗or (hozirgi 
Yakkabog‗ tumani) qishlog‗ida barlos beklaridan 
biri Amir Tarag‗ay ibn Barqal oilasida dunyoga 
keldi. Onasi Takinaxotun Keshning obro‗li 
bekalaridan biri bo‗lgan.
1360-1361 yillarda Mo‗g‗uliston hukmdori 
xoqon Tug‗luq Temur Movarounnahrning ichki 
hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik 
tadbirlari O‗rta Osiyolik mustaqil hukmdorlarga 
ma‘lum bo‗lganidan keyin ular sarosimaga tushib 
qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni 
ham kiritish mumkin. Tug‗luq Temur Xo‗jandni 
ishg‗ol etish niyatida Sirdaryodan o‗tganidan so‗ng 
Movaraunnahr amirlari va Hoji Barlos qo‗rquvdan
o‗z jonlarini xalos etish uchun Amudaryodan o‗tib Xurosonga ketib qoldilar. 
1360-1370-yillarda Movaraunnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir 
qatorda ta‘sir o‗tkazgan shaxslardan yana biri Amir Qozog‗onning nabirasi amir 
Husayn edi. Amir Xusayn bilan Sohibqiron Temurning bir-birlari bilan juda 
yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo‗lgan davrlar 1361-1365-yillarni o‗z 
ichigaoladi. 
Tug‗luq Temur o‗limidan so‗ng 1363-yilda Ilyosxo‗ja Mo‗g‗uliston taxtini 
egallaydi va Movaraunnahr tomon harakat qilishni rejalashtiradi. Tarixda ―Loy 
jangi‖ nomi bilan kirgan jang Chinoz bilan Toshkent o‗rtasida 1365-yilning 
bahorida ro‗y bergan. Amir Temur vaAmir Husayn Chirchiq daryosi bo‗yidagi bu 
jangda mag‗lubiyatga uchraganlar. Mazkur mag‗lubiyat sabablarini, har xil bayon 
etishadi. Ayrim solnomachilar mo‗g‗ul xonining g‗olib chiqishidaAmir Husaynning 
sust va layoqatsizlik bilan harakat qilishi deb izohlaydi. Ehtimol shundandir, yoki 
mo‗g‗ul xoni qo‗shinining soni ko‗pligi hamda yaxshiroq tayyorlanganligi bu 
yutuqning asosiy omili bo‗lsa kerak. 
Amir Temur( 1336-1405) 

---

132 
Samarqand shahri, qolaversa, butun Movaraunnahr o‗z holiga tashlab 
qo‗yildi. Mo‗g‗ul xoni changalidan qutilish samarqandliklarning o‗ziga bog‗liq edi. 
Bu sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o‗z qo‗llariga oldilar. 
Sarbadorlar mo‗g‗ullar zulmidan ozod bo‗lish o‗lida o‗zlarini qurbon qilishga 
tayyor edilar. Bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi har xil bo‗lgan. 
Hunarmandlar, do‗kondorlar ayrim madrasa mudarrislari va talabalar mazkur 
harakatga faol qo‗shildi. Sarbadorlarning etakchilaridan biri Mavlonozoda bo‗lib, 
ularning safiga Mavlono Xo‗rdaki Buxoriy va Abu Bakr Kalaviylar ham qo‗shildilar. 
Mudofaa yaxshi tashkil etilganligi tufayli sarbodorlar mo‗g‗ullar hujumini 
qaytarishadi. Mo‗g‗ullar katta talofat ko‗rib, orqaga chekinishga majbur bo‗ldilar. 
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o‗z 
samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo‗g‗ullar shahar atrofini 
qurshab olib uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‗ylab 
chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. 
Buni ot vabosi (o‗lati) deb atashadi. O‗lat oqibatida 
Ilyosxo‗ja qo‗shinlariga mansub otlarning katta qismi 
qirilib ketdi. Ilyosxo‗ja katta yo‗qotishlar bilan dastlab 
Samarqandni keyin esa Movaraunnahrni tashlab ketishga 
majbur bo‗ldi. 
Bu paytda Keshda bo‗lgan Amir Temur bu xabarni 
Amudaryo bo‗ylarida bo‗lgan Amir Husaynga etkazdi. 
1366-yilning bahorida ular Samarqandga etib keladilar va 
sarbadorlar rahbarlarini o‗z huzurlariga chorladilar. 
Uchrashuv Samarqanddagi Konigil degan joyda bo‗ldi. Bu 
erda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladi. 
Amir Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozodaomon qoldirilib, Xurosonga 
jo‗natiladi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so‗ng Amir Husayn va Amir Temur 
o‗rtasidagi munosabatlar keskinlashadi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga 
nisbatan adolatsizligi ham bir qadar sabab bo‗lgan edi.
1366-1370-yillar oralig‗ida Amir Temur o‗z e‘tiborini ichki ishlarga qaratdi. 
Amir Husayn va Amir Temur o‗rtasidagi ziddiyatlar 1370-yilda Husaynning 
o‗ldirilishi va Amir Temurning taxtga o‗tirishi bilan yakunlandi. Movaraunnahrning 
amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo‗lgan Suyurg‗otmish qo‗liga o‗tdi. 
Davlat boshqaruv tizimi esa Movaraunnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‗lida 
qoldi, hamda Kesh shahridan Samarqandga ko‗chib, uni o‗z davlatining poytaxtiga 
aylantirdi.