|
VII.4. Temuriylar davrida ilm-fan, moddiy va ma‘naviy madaniyat ravnaqi.
Alisher Navoiyning siyosiy va adabiy faoliyati
Bu vaqtda nafaqat poytaxt Hirot va Samarqand, balki Movarounnahr va
Xurosondagi boshqa shaharlarda ham olimu-fuzalo, shoiru-me‘morlar, bastakoru-
naqqoshlar guruhlari to‗plana boshlaydi. Buxoro, Xorazm, Balx, Mashhad, Sheroz
ham o‗ziga xos madaniy markazlar rolini o‗ynay boshlaydi. Tarixda ma‘rifatparvar
va oqilligi bilan nom chiqargan Shohruh (1405-1447) davrida asriy ilm-fan,
madaniyat, an‘analari qayta jonlana boshlagan edi. Hirotdagi eng gavjum joylardan
biri Shohruhning o‗g‗li Boysunqur tashkil etgan kitobxona nomini olgan joy bo‗lib
qoldi. Mirak naqqosh boshchiligidagi sharq miniatyura san‘ati ham o‗z faoliyatini shu
erdan boshlagan edi.
Mirzo Ulug‗bek
( 1394-1449)
Hukmdorlar ichida ilm-fan, ma‘rifat va
madaniyatga etarli homiylik qilgan shaxs - bu o‗zi
ham buyuk olim bo‗lgan Mirzo Ulug‗bek hisoblanadi.
Mirzo
Ulug‗bek
uning
zamondoshlari,
muarrixlarning
xabar
berishlaricha
sharq
mutafakkirlari, ular orqali yunon mumtoz ilmiy
asarlaridan xabardor bo‗lgan. Ulug‗bek islom olamida
ilk bora hukmdorlik va olimlikni birgalikda olib bordi.
U Movaraunnahrni musulmon olamining ilmiy
markaziga aylantirishga harakat qildi.
Xususan Samarqand, Buxoro, Kesh (Shahrisabz) ilm-
fan markazlariga aylandi. U 1417-yil Buxoro, 1420-yili Samarqandda, 1433-yillarda
G‗ijduvonda madrasalar barpo etdi. Samarqandning obodonchilik ishlariga bosh-qosh
bo‗lib, Go‗ri Amir, Shohizinda me‘moriy majmualarini oxiriga etkazadi. Marvda
ham bir qator diniy muassasalar qurdiradi. Hadisi sharifdagi ‖Ilm olmakka intilmoq
har bir muslim va muslima uchun ham farz, ham qarz‖ degan iborasi Buxoro
Mirzo Ulug‗bek ( 1394-1449)
143
madrasasi peshtoqiga shior sifatida o‗yib yozdirib qo‗yiladi. Xususan, u
Samarqandga o‗z zamonasining yirik, taniqli olimlarini chorlashga harakat qilgan.
Uning sa‘yi-harakatlari tufayli zamonasining 100 dan oshiq olimlari
Samarqandga yig‗ildilar. Ular orasida Taftazoniy, Mavlono Ahmad, o‗z
zamonasining ―Aflotuni‖ deb nom olgan Qozizoda Rumiy, G‗iyosiddin Koshiy,
Muhammad Hafoviylar va boshqa taniqli zotlar ham bor edi. 1420-yil Samarqand
madrasasi ochilganda, unda 100 dan ziyod talaba o‗qigan, madrasada 50 tadan
ko‗proq talabalar uchun maxsus hujralar mavjud bo‗lgan. Zayniddin Vosifiyning
yozishicha, 1420-yil Samarqand madrasasi ochilganida unda 90 tadan oshiq olim
qatnashgan. Ilk ma‘ruzani Mavlono Hafoviy o‗qigan vaqtida, uni faqat ikki kishi -
Mirzo Ulug‗bek va Qozizoda Rumiy tushungan xolos. Keyinchalik o‗z zamonining
taniqli kishilari Abdurahmon Jomiy, Xo‗ja Axror va boshqalar ham Samarqand
madrasalarida tahsil olganlar.
1424-1429 yillarda Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori bo‗yida Mirzo
Ulug‗bek rasadxona qurdiradi. Rasadxona o‗sha davrning noyob inshootlaridan
bo‗lib, u doira shaklida barpo etilgan, imoratning aylanasi 47 m, balandligi 31 m.dan
iborat 3 qavatli bino bo‗lgan. Binoning ichi bir necha xona, aylana zal, maxsus
tekshirish xonalaridan iborat bo‗lib, u erlarda maxsus asbob-uskunalar
joylashtirilgan.
Rasadxona ichi koinot, yer kurrasi tasvirlari bilan bezalgan bo‗lib, xalq ichida
shuning uchun ―Naqshi jahon‖ degan nom bilan shuhrat topgan edi. Samoni kuzatish
va o‗rganish borasida G‗iyosiddin Jamshid yordamida astronomik o‗lchov asbobi-
ulkan sekstant o‗rnatildi. Bu sekstant, o‗z navbatida, Sharqdagi eng katta astronomik
asbob o‗lchovi hisoblangan. Shuningdek, mahalliy ustalar (Iso Usturlobiy, Abu
Mahmud Xo‗jandiy, usta Ibrohim) qo‗li bilan ko‗plab zaruriy astronomik o‗lchov
asboblari ham yasaldi va o‗rnatildi. Rasadxona qoshida, shuningdek, 15.000 jilddan
iborat boy kutubxona ham bo‗lgan. Uning atrofida olimlar yashaydigan er-
chorbog‗lar Bog‗imaydon va Chinnixona nomi bilan shuhrat topdi. Ulug‗bek
Samarqandda o‗ziga xos astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada Ulug‗bek bilan
bir qatorda o‗z zamonasining mashhur matematigi va astronomlari Qozizoda Rumiy
(Salohiddin Muso ibn Muhammad), G‗iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug‗bekning
shogirdi o‗z davrining ―Ptolemey‖i nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi
(Alouddin ibn Muhammad) va boshqalar elkama-elka turib ilmiy tadqiqot ishlarini
olib bordilar.
Rasadxonadagi tadqiqotlar natijasida 1018 ta yulduzning o‗rni va holati
(koordinatlari) aniqlanib, astronomik jadvali tuzildi. O‗rta Osiyo, Yaqin va O‗rta
Sharq o‗lkalari bo‗ylab joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kenglik
koordinatlari bilan belgilab chiqildi. Matematika fani sohasida Ulug‗bek maktabi
yaratgan-uning darajali algebrali teng lama echilib, bir darajali yoyning sinusi
aniqlangan.
Shu jihatdan buyuk olimning ―Ziji jadidi Ko‗ragoniy‖ (Ko‗ragoniyning yangi
astronomik jadvali) nomli asari diqqatga sazovordir. Bu asar 1437-yil yozib
tugatilgan bo‗lsa-da, olim umrining oxiriga qadar unga yangi natijalarni kiritib
borgan. Bu asar ikki qismdan iborat bo‗lib, unda keng muqaddima va 1018 ta
yulduzlarning o‗rni berilgan. Undan tashqari Ulug‗bekning ―Tarixi arba‘ ulus‖ (To‗rt
144
ulus tarixi) nomli tarixiy asari va musiqaga bag‗ishlangan beshta risolasi ham
mavjuddir. Ulug‗bekning o‗ta salohiyatli olim bo‗lganligini uning zamondoshlari
G‗iyosiddin Jamshid, Abdurazzoq Samarqandiy, Davlatshoh Samarqandiy va
boshqalar ham e‘tirof etganlar. Jumladan, o‗zbek adabiyotining asoschisi buyuk shoir
va mutafakkir Alisher Navoiy (1441-1501) bu xususda:
Temurxon naslidin Sulton Ulug‗bek
Ki olam ko‗rmadi sulton aningdek,
deb unga o‗z ta‘rifini bergan edi.
Ulug‗bekning vafotidan so‗ng madaniy markaz Xurosonga, jumladan, uning
poytaxti Hirotga ko‗chdi. Hirot madaniy va ilmiy markazining shakllanishida
Xuroson hukmdori Sulton Husayn (Boyqaro) (1469-1506) va ayniqsa, buyuk shoir va
mutafakkir, g‗azal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiyning (1441-1501) roli
nihoyatda beqiyos bo‗ldi. Ma‘rifatli hukmdor bo‗lmish Sulton Husayn (Boyqaro)
butun Xurosonda ilm-fan, adabiyot, madaniyat homiysiga aylanadi. Uning o‗zi
―Husayniy‖ taxallusi ostida g‗azallar yozgan. Bizning kunlargacha uning she‘riy
―Devon‖i va nasriy ―Risola‖ asarlari etib kelgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
