O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

VII.2. Amir Temur davlatining boshqaruv tizimi, ijtimoiy, iqtisodiy va 
madaniy hayoti
Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qildi. Bu yurishlar natijasida u 
buyuk saltanat barpo qilishga erishdi. Uning tarkibiga Movarounnahr, Xorazm, 
Kaspiy atrofidagi viloyatlar, hozirgi Afg‗oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, 
Janubiy Rossiya, Kavkaz va G‗arbiy Osiyoning bir qator mamlakatlari jami 27 ta 
o‗lka kiradi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo uning nodir harbiy iste‘dodi 
sabab bo‗ldi. Amir Temur qo‗shinida qat‘iy tartib va intizom o‗rnatilgan edi. Har bir 
jang rejasini va barcha qismlar uchun yo‗l-yo‗riqlarni o‗zi ishlab chiqardi. Uning 
harbiy iste‘dodi Anqara yaqinida Sulton Boyazidga qarshi jangda ayniqsa yorqin 
namoyon bo‗ldi.
Amir Temur ichki va tashqi savdo taraqqiyotiga katta ahamiyat berdi. Uning 
sa‘y-harakati bois Buyuk ipak yo‗li tarmog‗i Movarounnahrga qaytdi, savdo yo‗llari 
xavfsizligiga, Sharq va G‗arb savdo munosabatlariga katta e‘tibor bilan qaraldi. 
XIVasr o‗rtalarida Buyuk ipak yo‗lining G‗arb mamlakatlariga olib boruvchi 
tarmog‗i turli nizolar tufayli inqirozga uchragan edi. O‗sha davrda Amir Temur turli 
sohalarda qit‘alararo aloqalar tiklanishiga sharoit yaratib berdi. Sohibqironning 
Evropa qirollari bilan olib borgan muloqotlari orasida, ayniqsa, Fransiya qiroli Karl 
VI bilan yozishmalari alohida tarixiy ahamiyatga ega. 1394 va 1399 yillarda Amir 
Temur huzuriga kelgan Vizantiya imperatorining Konstantinopoldagi muovini 
Fransiyaga Sandro ismli vakil hamroh bo‗lgan. Sandroning qo‗lida Genuyaning 
homiysi bo‗lgan Fransiya qirolining Amir Temur nomiga yozilgan maktubi bor edi.
 
1402 yilda Karl IV Amir Temur bilan mustahkam siyosiy aloqalarni 
o‗rnatishga intildi. Ular yozishmalarining bir qismi Fransiya hujjat arxivida 
saqlanadi. Mazkur maktublarda Amir Temur qirolning Sharqqa nisbatan siyosatini 
qo‗llab-quvvatlagan holda , o‗z davlati bilan Fransiya o‗rtasida savdo-sotiq yo‗lga 
qo‗yilishini ahamiyatiga e‘tibor qaratadi: «Bizning u ulug‗ amirdan kutganimiz 
shuldurki, doimo bizga shoxona maktublarni yuborib, salomatliklarini bildirib 
tursalar, toki biz hotirjam bo‗lgaymiz. Yana sizning savdogarlaringiz bu tarafga 
qatnab tursalar, biz bu erda ularni azizu mukarram tutg‗umizdir, shuningdek, bizning 
savdogarlar u tarafga yuborilsa, siz ham ularni azizu mukarram tutsangiz, hech kimsa 
ularga zo‗rlik qilmasa va zarar zahmat etkazmasa! Chunki dunyo savdogarlar bilan 
oboddir!». 
Sohibqironning Fransiya qiroliga yozgan, bizning davrimizgacha lotincha 
tarjimasi etib kelgan ikkinchi maktubi ham 1402 yil 1 avgust sanasi bilan 
belgilangan. Har ikkala maktub arxiepiskop Ioann III tomoni dan Fransiyaga
etkazilgan. 1403 yil iyunda Parijga etib borgan arxiepiskop Amir Temurning Fransiya 
qirolligini qiziqtiruvchi taklifini bayon etadi. Unda ikki davlat savdogarlarining erkin 
savdo munosabatlarini ta‘minlash va savdo erkinligini tegishli bitim orqali kuchga 
kiritish o‗z ifodasini topgandi.
Amir Temurning o‗zaro hamkorlik to‗g‗risidagi tashabbusi Fransiya qiroli 
tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilinganini 1403 yil 15 iyunda Karl IV ning
Sohibqiron nomiga yo‗llagan maktubida o‗z ifodasini topadi. «Yaratganning
marhamati bilan franklar qiroli Karl muhtaram hazrat va muzaffar podshoh

---

135 
Temurbekka salom yo‗llaydi va tinchlik tilaydi» so‗zlari bilan boshlanadigan mazkur 
maktubda Fransiya bilan Amir Temur davlati o‗rtasida savdo aloqalarini o‗rnatish 
masalasiga katta ahamiyat qaratiladi va shunday so‗zlar bilan yakunlanadi: «Biz 
sizni ishlaringizni, foydali takliflaringizni qabul qilamiz, imkoni bor joylarida
(ularga) barobar va undan ortiqroq iltifot ko‗rsatishga va‘da beramiz». 
Amir Temur ham Karl VI ham o‗zaro do‗stlik va birdamlikdan hamda savdo 
bitimi tuzishdan manfaatdor bo‗lishganini mazkur maktublardan anglash mumkin
1
.
Nizomiddin Shomiy o‗zining «Zafarnoma» asarida shunday deb yozgan edi: 
«... Uning adolatiyu siyosati o‗rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka 
joylaridangina emas, balki Xo‗tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atroflarigacha, 
Bobul Avbobdan to Misr va Rum hududigacha bo‗lgan erlardan savdogarlar u yoqda 
tursin, bolalaru beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat 
mollarini keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga ham ko‗z 
olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon etkazmaydi. Bu cheksiz ne‘mat va 
poyonsiz marhamatlar Amir Sohibqironning siyosati va adolati natijasidandur». 1404 
yili Temur saltanatida bo‗lgan Rui Gonsales de Klavixo ham savdo-sotiq 
munosabatlarining yuqori darajada taraqqiy etganligini, savdo ahliga ko‗rsatilayotgan 
muruvvat, xavfsizlik choralari, Movarounnahr bozorlarining serhashamligini alohida 
qayd etgan edi.
Amir Temur XIV asrdayoq ―Kuch - adolatda‖ shiorini davlat siyosati mavqei 
darajasiga olib chiqdi. Umri davomida sohibqiron bu shiorni o‗ziga dasturul – amal 
qilib oldi. Temur davlatidagi bu ahloqiy-ma‘naviy mezon hamma davrlar uchun 
e‘tiborli bo‗lib, hozirgi kunga qadar insoniyat hayotida dolzarb ahamiyat kasb etib 
kelmoqda. Amir Temur harbiy san‘at, soliq siyosati, raiyatga munosabatda, o‗z davlat 
boshqaruvi tizimida, qo‗l ostidagilarga munosabatda ham ushbu tamoyilga qat‘iy 
amal qildi.
Amir Temur o‗z hukmronligi davrida mutaassiblik, ayirmachilik, mazhabchilik 
ko‗rinishlariga yo‗l bermadi. Osoyishtalik, tinchlik-xotirjamlik, xavfsizlik borasida 
ahamiyatga molik ishlarni amalga oshirdi. Bu xususda sohibqiron, ―... saltanatimning 
u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir lagan tilla ko‗tarib o‗tadigan 
bo‗lsa, bir donasiga ham zarar etmaydigan tartib-intizom o‗rnatdim‖, deya qayd 
qilgan edi. Amir Temur qurilish, obodonchilik ishlariga ulkan e‘tibor bilan qaradi.
Mo‗g‗ul istibdodidan meros bo‗lmish xonavayronchilikka chek qo‗ydi. Uning 
tashabbusi ila Turkistonda Ahmad Yassaviy maqbarasi, Toshkentda Shayx Zayniddin 
bobo maqbarasi, shahar yaqinida Zangi ota maqbarasi, Shahrisabzda Oqsaroy, 
Samarqandda Go‗ri Amir maqbarasi, Bibixonim masjidi, Shohi Zindadagi qator 
maqbaralar, shaharda saroy va istehkom, karvonsaroylar, hammomlar, ko‗priklar, 
honaqolar, ko‗chalar, shahar yaqinidagi bog‗lar va boshqalar barpo etildi. Bu 
xususida Sohibqiron ―Agar qudratimizga shubha qilsangiz, biz qurdirgan imoratlarga 
boqing‖, deya ta‘kidlagan edi. Amir Temur sa‘y-harakati bilan mamlakatda ilm-fan, 
madaniyat taraqqiyotiga keng yo‗l ochildi. Bu esa keyingi temuriylar hukmronligi 
davrida yaqqol o‗zini namoyon qildi.
1
Амир Тему рва Франция қироли ўртасидаги макткблар нима ҳақда эди? Халқ сўзи , 2018 йил 10 октябр. 
№210 

---

136 
Amir Temur barpo etgan davlat, o‗zing eng rivojlangan davrida juda ulkan 
hududni o‗z ichiga olgan bo‗lib, O‗rta Osiyodan tashqari, Eron, Ozarbayjon, Iroq va 
Afg‗onistonni qamrab olgan. U bu davlatni o‗g‗illari, nabiralari va xos amirlari 
yordamida idora qildi. Buning uchun u saltanatni suyurg‗ol mulklarga, ya‘ni 
uluslarga bo‗ldi. Masalan, Mahmud G‗aznaviyning toju-taxti, ya‘ni Afg‗onistonni 
Temur to‗ng‗ich o‗g‗li Jahongirga, uning vafotidan (1376 y.) keyin esa Jahongirning 
o‗g‗li Pirmuhammadga berdi. Xurosonda Shohruh hokimlik qildi. Hulokuxonning 
toju-taxti, ya‘ni Iroq va Ozarbayjon Temurning boshqa o‗g‗li – Mironshohga berildi,
Farg‗ona bo‗lsa Umarshayx va uning avlodlarining mulki edi. Garchi suyurg‗ol 
mulklarining egalari soliq to‗plash va ma‘muriy boshqaruvda mustaqil bo‗lsalar-da, 
Temur va uning vazirlari idora qilgan markaziy hukumatga bo‗ysunardilar.