|
Jome at-Tavorix
» asarida
116
yozishicha Xorazmshohning ushbu dag‗dag‗asi va qilmishi «Chingizxonning
yuragiga shunday ta‘sir qildi-ki, unda ortiq chidam va toqat qolmadi. Chingizxon
islom olamining dushmani bo‗lib qolmaslik uchun shunday yo‗l tutdi-ki, urush
boshlanishiga rasman Xorazmshoh sababchi bo‗lib qoldi. O‗zini esa «Olijanob
xaloskor» deb hisobladi
.
Chingizxon 1219-yili o‗z o‗g‗illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy
kuchlari bilan anchadan beri tayyorlangan Xorazmshoh-Anushteginiylar davlati
ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo‗yida o‗tkazib,
sentyabr oyida chegaradan o‗tadi Chingizxonga uyg‗ur ediquti (xoni) Baurchak,
qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig‗noqteginlar ham o‗z qo‗shini
bilan kelib qo‗shildilar. Chegaradan o‗tgan Chingizxon o‗z qo‗shini bilan janubiy
qozoq cho‗llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‗tror shahri yaqinida to‗plab uni
4 qismga bo‗ladi.
Chig‗atoy va O‗qtoy qo‗shinning bir qismi bilan O‗trorni qamal etib, egallash
uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo‗chi boshchiligida Sirdaryoning yuqori
oqimidagi Jand, Yangikent Borchig‗lig‗kent, Sig noq shaharlarni bosib olish uchun
yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming chogli qo‗shinga Oloq no‗yon va Suketu
Cherbi bosh bo‗lib O‗trordan janubga Xo‗jand va Banokatni egallash vazifasi
topshirildi. Chingizxon o‗zi bosh bo‗lgan to 'rtinchi, asosiy qism Zarafshon vohasi
tomon Buxoro hamda Samarqandni istilo etishga yo‗l oladi .
Chegaradagi O‗tror mustahkam shahar qal`a bolib mo‗g‗ullarga olti oy
davomida mardonavor qarshilik ko‗rsatgan edi. O‗tror hokimi Inalxon (G‗oyirxonkol
ostida 50 suvoriy bo‘lib, Xorazmshoh unga yordam tariqasida 50 kishilik "lashkari
berun"ni ham yuborgan edi.
Qamal davomida qo‗shimcha tarzda yana Qoracha Hojib boshchiligidagi
10.000 kishilik qo‗shin ham yuborilgan edi. O‗tror hokimi jasur va mard sarkarda
Inalxon unga mahorat bilan boshchilik qilar edi. Mard sarkardani mo‗g‗ullar
tiriklayin qo‗lga tushirib, Samarqandga Chingizxon huzuriga yuborganlar.
Chingizxon esa manbalarning yozishiga ko‗ra, kumushni eritib o‗z huzurida
sarkardaning quloq va ko‗ziga quyishni buyurgan. Inalxon shu tariqa vahshiyona
ravishda o‗ldirilgan.O‗tror shahri o‗z jasorati evaziga mo‗g‗ullar tomonidan butkul
buzib tashlandi. Buxoro yo‗nalishida ketayotgan Chingizxonga esa Zarnuq (Zerinuh)
va Nur qal'alari jangsiz taslim bo‗ladilar.
Chingizxon 1220-yilning fevral oyi boshlarida (ba'zi adabiyotlarda 7 fevralda
deyiladi) Sharqning qadimiy go‗zal shahri Buxoro yaqinida paydo bo‗ldi. Uch kunlik
shahar qamali boshlandi. Buxoroda bu paytda 12.000 lik shahar garnizoni va 20.000
kishilik "lashkari berun" mavjud edi. Lashkarlarga nufuzli sarkardalar Ixtiyoriddin
Qo‗shlu, Inanchxon Og‗ulhojib, Hamid Pura Qoraxitoy, Suyunchxon, mo‗g‗ullardan
qochib otgan uyg‗ur sarkardasi Ko‘kxon (Go rxon) bosh edilar.
Sarkardalardan Inanchxon bazo‗r Amudaryodan o‗tib qutulishga muvaffaq bo‘
ladi, Hamid Pura Qoraxitoy mardonavor jangda halok bo‘ladi, qolgan-qutgan
harbiylar Buxoroga qaytib chekinishga majbur bo‗ladilar. Ahli Buxoro o‗z
himoyachilaridan ayrilgandan so‗ng, shahar ahli jonini salomat saqlab qolish niyatida
shaharliklar maslahatlashib Buxoro qozisi Badriddin qozi boshchiligidagi bir guruh
oqsoqollarni Chingizxon huzuriga yuboradilar.
117
Aksariyat shaharliklar o‗z qarshiliklarini davom ettirdilar, tunda esa
yashirincha askarlarga yordam berib, mo‗g‗ul askarlariga qarshi hujumlar
uyushtirdilar. Chingizxon bunga javoban shaharni yoqib yuborishga buyruq berdi
Ko‘kxon boshchiligidagi 400 ta mudofaachilar Buxoro arkida yana 12 kun qattiq
qarshilik ko‗rsatdilar. Arkni egallash uchun qilingan mo‗g‗ullar hatti-harakatlari zoe
ketdi. Qal‘a odam va hayvon o‗liklari bilan to‗lib ketdi. Ko‗kxon boshchiligidagi
mudofaachilar qahramonona halok bo‗lganlaridan so‗nggina ark egallandi.
Buxoroliklar qarshiligi mo‗g‗ullarni qattiq g‗azablantirdi.Bu jasorat evaziga
mo‗g‗ullar shahar ahlidan 30000 chog‗li kishini qirib tashladilar.Kelib chiqishidan
qat‘iy nazar qolgan aholi qullikka mahkum etildi. Ma‘rifatli, nozik ta‘b, madaniyatli
va ilmli Buxoro ahli sahroilar tomonidan zulm va tahqirlanish girdobiga tortildi.
Buxorodan so‗ng Chingizxon Samargand tomon yo‗1 oldi.1220 yil mart oyi
boshida u Samargandga yetib kelib, yon- atrofdagi qishloqlarni yer bilan yakson
qildi.Chingizxon Samarqandni egallashga alohida ahamiyat berdi. Samarqandning
Movoraunnahr uchun, Xorazmshohlar uchun ahamiyati beqiyos ekanligini
Chingizxon yaxshi bilar edi. Shuning uchun uni egallashga katta e'tibor bilan qaradi.
Shaharda 110.000 kishilik harbiy garnizon (undan 60.000 tasi turkiy, 50.000 tojiklar
edi.), 20 ta harbiy ilmiga o‗rgatilgan fil ham mavjud edi.Sulton Muhammadning
tog‗asi To‗g‗ayxon shahar noibi bo‗lib, shahar mudofasiga birmuncha tayyor ham
edi.
Chingizxonning o‗zi shahar tashqarisidagi Ko‗ksaroy qo‗rg‗onidan turib shahar
qamaliga boshchilik qildi. 1220- yilning mart oyining boshlarida shahar gattiq qamal
qilinib, to‗xtovsiz hujum boshlandi. Qamalning 3-kunidan boshlab shahar qamaliga
Chingizxonning shaxsan o‗zi boshchilik qila boshlaydi.Qamalning beshinchi kuni
ulamo, zodagon, shahar harbiy boshliqlari keyingi qarshilik maqsadga muvofiq emas
va ommaviy qirg‗in bo‗lishini oldini olish kerak, degan maqsadda mo‗g'ullarga
taslim bo‗lishga qaror qiladilar. Samarqandda jami aholining faqqat 1/4 qismigina
tirik qoldi. Mo‗g‗ullar tomoniga xiyonatkorona o‗tib ketgan sobiq shahar noibi
To‗g‗ayxon tez orada o‗zining 30000 kishisi bilan Chingizxon buyrug‗iga ko‗ra qirib
tashlandi.
Taslim bo‗lgan shaharda mo‗g‗ullar qilgan talon-tarojliklar tufayli
Movarounnahr poytaxti huvillab qoladi va yer bilan yakson qilinadi.
Bu vaqtda Sulton Muhammad Xorazmshoh janubda, Balxdagi o‗z qarorgohida
turib, voqelikni befarq kuzatuvchi sifatida harakatsiz turar edi.Mo‗g‗ullar kirib
kelayotgan vaqtdayoq unga Iroqga qarab chekinishni ba'zi amaldorlar maslahat
berishgan edi.Ko‗pgina sargardonliklardan so‗ng sulton Kaspiy dengizining
janubidagi Ashuradi oroliga borib o‗rnashadi. Ham jismoniy, ham ruhly ma'naviy
ezilgan sobiq hukmdor bu erda plevrit (o‗pka qobig iga suv yig‗ilishi) kasaliga
chalinib, o‗z o‗g illarini yoniga chorlaydi. O‗z gunohlariga iqror bo‗lgan holda ushbu
orolda xorlik va azob-uqubat bilan 1220-yilning dekabr oyida vafot etadi. Oradan
birmuncha vaqt o‗tgandan so‗ng Jalolidin otasining murdasini tog‗liq Ardahi
qal‘asiga olib borib dafn etadi.Chingizxonning katta o‗g‗li- Jo‗ji boshchiligidagi
mo‗g‗ul bosqinchilari reja bo‗yicha Sirdaryoning yugori qismidagi yerlarni egallashi
lozim edi. Bosqinchilar ma‘lum muddatdagi qamaldan so‗ng Sig‗noq va
Borchilig‗kent shaharlarini egallaganidan so‗ng mustahkam qal'a hisoblangan
118
Xo‗jandga hujum boshlaydilar. Mo‗g‗ullar 20.000 nafar qo‗shin va 50.000 ming
chog‗li asirga tushgan hasharchilarni Xo‗jand atrofiga yig‗adilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
