O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
V.5. IX-XII asrlarda ilm-fan ravnaqini ta‘minlagan O‗rta Osiyolik buyuk 
allomalarning jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan hissasi
IX-XII asrlar O‗rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma‘naviy hayotning 
rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‗ldi. Islomni qabul 
qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida Qur‘on suralarini tilovat 
qilishdan iborat bo‗lgan bo‗lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini halifalik ma‘murlari 
bilan yaqinlashish va mamlakatda o‗z siyosiy mavqelarini tiklab, mustahkamlashning 
garovi deb hisoblaydilar. Davlatni boshqarishda 
halifalik 
ma‘muriyati bilimdon 
kishilarga muxtoj edi. Chunki arablar 
orasida 
bu paytda davlat ishiga yaroqli bo‗lgan 
bilimdonlar oz bo‗lib, 
borlari 
xam zaif edi. 
762 yili halifalik poytaxti Damashqdan Bag‗dodga 
ko‗chdi. Tez orada 
Bag‗dod 
shahri Sharqning ilm-fan 
markazi sifatida olamga tanildi, chunki 
IX 
asrda 
bu 
erda ―Bayt ul hikma‖ (―Donishmandlar uyi‖) 
- 
Sharqning fanlar 
akademiyasi 
tashkil etildi. Abbosiy 
halifalardan Xorun ar Rashid (786- 
809) 
va al Ma‘mun 
(813-833) nafaqat ilm-fanga hayrixohlik bilan 
qaradilar, 
balki ularning rivojiga homiylik ham 
qildilar. Xorun ar 
Rashid 
davrida Bag‗dodda tashkil 
etilgan kutubxonada ko‗plab nodir 
kitoblar 
jam etilib, 
bu erda tarjimonlar boshqa tillardagi adabiyotlarni 
arab 
tiliga o‗girar edilar. IX asr o‗rtalariga kelib 
akademiya faoliyatida 
o‗rin 
tutgan tarjima davri turli 
fan sohalariga oid kashfiyotlar avj olgan 
davr 
bilan 
almashdi. Damashq, Qoxira, Bag‗dod, Kufa, Basra va
boshqa katta 
shaharlarda 
O‗rta Osiyodan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o‗z 
hissasini 
qo‗shgan 
ajdodlarimiz ko‗paya bordi.
995 
yil Gurganj amiri Ma‘mun ibn Muhammad ibn Iroq janubiy va 
shimoliy 
qismlarga bo‗lingan 
Xorazmni 
yagona bir markazga 
birlashtirib 
Afrig‗iylar sulolasiga 
barham 
beradi. Katni bosib olib
poytaxtni 
Gurganjga ko‗chiradi va 
o‗zini 
Xorazmshox deb e‘lon kiladi.
U
ning 
vorisi Ali ibn Ma‘munning 
taklifi 
bilan 1004 
- 
1005 yillarda 
Abu 
Nasr ibn 
Irok, Abu Rayxon 
Beruniy, 
Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl 
Masihiy, 
Al Xo‗jandiy, Al 
Xorazmiy,
Ibn 
al 
Hammar, Abdu Maliu as 
Solibiylar 
Gurganjga to‗planadilar. 
SHuningdek, ular orasida Sharqning 
ko‗pgina 
mamlakatlaridan kelgan ulug‗ 
allomalar ham bor edi. Shu tariqa 
1004 
yildan boshlab Gurganjda ―Dor ul hikma va 
maorif‖ 
- 
Xorazm Ma‘mun 
akademiyasi 
(Xorazm akademiyasi) tashkil topdi. Bu ikki 
Muso