O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

A
h
mad Farg‗oniy
Qo
h
ira yaqinidagi Ravzo orolida nilometrni, ya‘ni 
Nil daryosi suv sat
h
ini belgilovchi uskuna yasagan. A
h
mad Farg‗oniyning 
h
ayoti 
Ahmad al-Farg‗oniy (797-865 

---

95 
h
aqida o‗rta asrlarda Sharqda uning nomi mash
h
ur bo‗lgan. Ibn an-Nadim (X asr),
Ibn al-Qiftiy (XII-XIII asrlar), Abul Faraj Bar brey (XIII asrlar) kabi Sharq 
Fi
h
ristchilari uni o‗z asarlarida eslatadilar. 
A
h
mad Farg‗oniyning asosiy astronomik asari «Samoviy 
h
arakatlar va umumiy 
ilmi nujum kitobi» («Kitob al-
h
arakat as-samoviya va javomi‘ ilm an-nujum») XII 
asrdayoq Evropada lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Evropa tillariga 
h
am 
tarjima qilinganidan so‗ng uning lotinlashtirilgan nomi «Alfraganus» shaklida 
G‗arbda bir necha asr davomida juda mash
h
ur bo‗lib ketgan. 
«Samoviy 
h
arakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi» bir necha asrlar davomida 
Evropa universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik sifatida o‗qitilib kelindi.
A
h
mad Farg‗oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan 
bo‗lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan 
h
isoblanadi. Evropa Uyg‗onish 
davrining buyuk namoyondalaridan biri bo‗lgan mash
h
ur olim Regiomontan XV 
asrda Avstriya va Italiya universitetlarda astronomiyadan ma‘ruzalarni al-Farg‗oniy 
kitoblaridan o‗qigan Allomaning nomini buyuk Dante (XV asr) va Shiller (XVIII 
asr) 
h
am eslashgan. 
Evropaning yirik sharqshunos olimlaridan Dalambr, Brokelman, X.Zuter, 
I.Krachkovskiy, A.Yushkevich va B.Rozenfeldlar al-Farg‗oniyning ijodini o‗rgangan 
va bu olimning faoliyatiga ba
h
o berganlar. 
A
h
mad Farg‗oniyning «Usturlob yasash 
h
aqida kitob» nomli asari Berlin, 
London, Mash
h
ad, Parij va Te
h
ron kutubxonalarida «Usturlob bilan amal qilish 
h
aqida kitob» ning birgina qo‗lyozmasi, Rampurda (
H
indiston), «Al-Farg‗oniy 
jadvallari» qo‗lyozmasi Patnada (
H
indiston), «Oyning Yer ostida va ustida bo‗lish 
vaqtlarini aniqlash 
h
aqida risola qo‗lyozmalari Gota va Qo
h
irada, «Quyosh soatini 
yasash 
h
aqida kitob» qo‗lyozmalari 
H
alab va Qo
h
irada saqlanadi. O‗n oltinchi asrda 
Oydagi kraterlardan biriga allomaning nomi berilgan. Atoqli astronom YAn Geveliy 
tomonidan 1647 yili nashr qilingan «Selenografiya» kitobida Oydagi kraterlardan 
ikkitasi buyuk vatandoshimiz-A
h
mad Farg‗oniy va Mirzo Ulug‗bek nomi bilan 
ataladi. 
A
h
mad Farg‗oniyning «Astronomiya asoslari» asari o‗n ikkinchi asrda lotin va 
ivrit tillariga tarjima qilingan, keyinchalik Italiya, Germaniya, Fransiya, Gollandiya 
va AQSH kabi ko‗plab mamlakatlarda qayta-qayta chop etilgani uning naqadar ulkan 
a
h
amiyatga ega ekanini ko‗rstadai. Allomaning Er sharimon shaklda ekanligi 
borasidagi qarashlarini oradan sakkiz yil o‗tib amalda isbotlagan mash
h
ur sayyo
h
Xristofor Kolumb «Er meridianining bir darajasi miqdori 
h
aqidagi A
h
mad Farg‗oniy 
h
isoblarining to‗g‗riligiga to‗la ishonch 
h
osil qildim», deya dastxat qoldirgan. O‗n 
oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga bobokalonimiz nomi berilgan. YUNESKO 
qaroriga muvofiq 1998 yilda A
h
mad Farg‗oniy tavalludining 1200 yilligi xalqaro 
miqyosda nishonlandi. Bu buyuk ajdodimizning ja
h
on sivilizatsiyasi rivojiga 
qo‗shgan ulkan 
h
issasi, xalqimiz ilmiy salo
h
iyatining yana bir e‘tirofi bo‗ldi. 
Davlatimiz ra
h
barining tashabbusi bilan Quva va Farg‗ona sha
h
arlarida mutafakkir 
xaykallari bunyod etildi. Farg‗ona davlat universitetiga A
h
mad Farg‗oniy nomi 
berildi. 

---

96 
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad 
Forobiy
(873-951yy) O‗rta Osiyoning 
yirik qomusiy olimlaridan biri. U 160 dan ortiq asar yozdi. Forobiyning riyoziyot, 
falakiyot, tabobat, musiqa, falsafa, tilshunoslik vaadabiyotgaoid asarlari butun 
olamga mashhur bo‗ldi. U yozgan ―Aristotelning ―Metafizika‖ asari maqsadlari 
haqida‖, ―Tirik mavjudot a‘zolari haqida‖, ―Musiqa kitobi‖, ―Baxt-saodatga erishuv 
haqida‖, ―Siyosat al-Madaniya‖ (―Shaharlar ustida siyosat yurgizish‖), ―Fozil 
odamlar shahri‖, ―Masalalar mohiyati‖, ―Qonunlar haqida kitob‖, ―Tafakkur 
yurgizish mazmuni haqida‖, ―Mantiqqa kirish haqida kitob‖, ―Falsafaning mohiyati 
haqida kitob‖ va boshqaasarlari buyuk olimning ilm va dunyoqarash doirasining 
beqiyos darajada kengligi va chuqurligidan dalolat beradi.
Forobiy donishmandligi, Aristotelni yaxshi bilganligi, qomusiy aqli va ilm-fan 
taraqqiyotiga qo‗shgan katta hissasi uchun ―Al-muallim as-Soniy - ―Ikkinchi 
muallim‖, ―Sharq Aristoteli‖ degan unvon oldi.