O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI

“Ro‘yxatga olindi”

O‘quv ishlari bo‘yicha dekan
muovini ________I.Saidqulov
2021- yil “____” – iyun
5120101 – “Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili)” bakalavr yo‘nalishi II kurs 202-guruh talabasi Abdurahimova Zuhroning “Aralash turdagi murakkab qòshma gaplarning semantik-sintaktik tuzilishi” mavzusida yozilgan


KURS ISHI

Ilmiy rahbar:
_________ N.Ahmedov
“O‘zbek tilshonsligi” kafedrasi, f.f.d.

“Himoyaga tavsiya etilsin”

“O‘zbek tilshonsligi”
kafedrasi mudiri, prof.
________ T.Tog‘ayev
2021- yil “__” - iyun
TOSHKENT – 2021
Mundarija

Kirish ……………………………………………………………………………...3
I Bob. Murakkab gaplar va ularning sintaksis tahlili…………………………..5

1. 
   . Sintaksisning o`rganish ob`yekti ……………….…………………………5
   
2. 
   Gaplarning sintaktik tahlili …………....………………………..................10
   

II bob. Qo`shma gaplarda substansial talqin va uning amali …………..…….17
2.1. Zamonaviy tilshunoslikda qo`shma gaplar nazariyasi.. …………..……..17
2.2. O`zbek tilida qo`shma gaplarda partsellyatsiya va omonimiya…………..22
Xulosa…………………………………………………………………………….31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………….32


Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Qo`shma gaplarni o`rganish gap ta'limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Shuning uchun turli tipdagi qo`shma gaplarni o`rganish har qaysi til sintaksisini o`rganishning dolzarb masalalaridandir. Keyingi davrda hukumatimiz va shaxsan Prezidentimiz tomonidan ona tilini o`rgatish va o`qitish ishlariga alohida e'tibor berilmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, Prezidentimiz bu masalaga doim ham katta e'tibor bilan qaragan. Ona tilini amaliy o`rganish bilan birga ilmiy o`rganishga ham katta zaruriyat bor. Qo`shma gaplar tobe qismlarining o`zaro bog`lanish usullari, qo`shma gapning ichki bo`linishlari g`arbiy tillar grammatikalari va boshqa tillar (slavyan, turkiy va h.) grammatikalarida ham deyarli bir xil. Ularga berilgan ta'riflarda, talqin va tasnifi asoslarida ham o`xshashlik mavjud. Bu masala o`zbek tilshunosligida maxsus tadqiq etilgan. Qo`shma gap masalasi o`zbek tilshunosligida birinchi marta ilmiy asosda G`.Abdurahmonov tomonidan chuqur o`rganildi. Qo`shma va sodda gaplarning o`zaro munosabati, farqlari, qo`shma gapning turlari, har bir turning umumiy, xususiy jihatlari atroflicha tahlil qilinadi. O`tgan asrning 80-yillaridan boshlab qo`shma gap talqiniga yangicha yondashish - substantsial talqin yuzaga keldi. Mavjud fikrlar nihoyatda xilma-xil bo`lib, ularni jamlash zaruriyati mavzu dolzarbligini belgilaydi. Masalaning qisqacha o`rganilish tarixi. O`zbek tilshunoslari tomonidan so`z birikmasi ancha ko`p o`rganilgan. A.G`ulomov, M.Asqarova, A.Nurmonov, N.Mahmudov, R.Sayfullaeva bu sohada katta ishlar olib borgan. G`.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.G`ulomovlarning sintaktik tahlillarida quyidagi hal qiluvchi holatlarni qayd etib o`tish lozim:
1. Qo`shma gap bo`lishi uchun gapda ikki va undan ortiq ega-kesim markazi bo`lmog`i lozim.
2. "Bog`langan" tushunchasi asosida teng bog`lovchi, ya'ni "bog`lovchi turkumidagi teng bog`lovchi turiga oid yordamchi so`z bor" mazmunida tushuniladi.
3. Ergash gapli qo`shma gaplarning "ergash" gapining turini belgilashda mazmun-vazifa omiliga tayaniladi. A.Berdialiyev 80-yillarga kelib, qo`shma gap sintaksisiga yangi yo`nalish - sistem yo`nalish tahlili usullarini izchil ravishda tadbiq etishga urindi.
A.Berdialiyev qo`shma gap sintaksisi sohasiga sistem tilshunoslikning o`xshashlik (paradigmatika), sintaktik ziddiyatlar (sintaktik oppozisiya) kabi tushunchalarni olib kirdi.