O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

A R T E R IY A Q O N T O M IR L A R IN IN G T A R M O Q L A N IS H T A R T IB I
Arteriya qon tomirlari organizm rivojlanishida boshqa a’zolar bilan 
ularga bog'liq holda o'tadi. Shuning uchun har bir arteriyaning paydo 
bo'lishi va uning organizmda joylanishida unga bog'liq bo'lgan a ’zolaming 
tuzilishi va rivojlanishi muhim vazifani bajaradi. Arteriyalar organizm ­
ning alohida a ’zolar rivojlanishi qoidasiga bog'liq holda tuzilgan.
163-rasm. Oyoq kafti ustki
yuzasidagi arteriyalar.
1 -  ichki to'piqning arteriya to'ri;
2, 3, 6 -  o y o q k a fti u stk i
a rteriy a la ri; 
4 -  y o y s im o n
arteriya; 5 - oyoq kafti chuqur
arteriyasi tarmog'i; 7 - oyoq bar-
moqlarining ustki arteriyalari; 8 -
oyoq kafti yonbosh arteriyasi; 9 -
qaytib o'tuvchi arteriya; 1 0 -
boldiming oldingi 
arteriyasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A ’ZO SIR T ID A G I A R T E R IY A Q O N T O M IR L A R I
Arteriya qon tomirlari organizmning bir butunligiga itoat qilib rivojlanadi 
va joylashadi. Ebmrion taraqqiyoti davrida a’zolar — nerv sistemasining 
atrofida to'planib rivojlanganidek qon tomirlar ham nerv naychasi va 
nervlar bilan birga yonma-yon rivojlanadi. Masalan, aorta orqa miyaga 
parallel yoki u bilan birga yo'naladi. Shu bilan birga orqa miyaning har 
bir segmentiga mos tolalar ham beradi. Umuman arteriyalar embrion 
taraqqiyoti davrida nervlar bilan birga rivojlanib, ular bilan parallel yo'naladi 
va nerv-qon tomirlar tutamini hosil qiladi. Masalan, qo'lda arteriya qon 
tomiri oraliq nervi bilan birgalikda yo'nalsa, oyoqda quymich nerviga 
yo'ldosh bo'ladi. Organizmdagi barcha nerv-qon tomirlar tutamiga yana 
qo'shim cha ravishda vena, limfa qon tomirlari ham qo'shiladi. Nerv-qon 
tomirlar tutami o'zaro bir-biriga funksional uzviy bog'liq bo'lib, umumiy 
parda bilan o'raladi va organizmda bitta hayotiy muhim — neyrogumoral 
vazifani bajaradi.
Embrion rivojlanishida asta-sekin paydo bo'lgan organizmning ayrim 
bo'laklari va qismlariga qarab qon tomirlar ham o'zgaradi hamda turli 
guruhlarga ajraladi. Masalan, organizmda ko'krak, qorin bo'shliqlari va 
unda joylashgan a’zolar paydo bo'lishi bilan birga qon tomirlar ham ikki 
(pariyetal va visseral) guruhga bo'linadi: pariyetal arteriya tomirlari 
bo'shliqlarni chegaralab turgan devoriga tarqalsa, visseral shoxchalar 
ularning ichida joylashgan a’zolarga boradi. Organizm rivojlanishida paydo 
bo'lgan qo'l-oyoqlarning har biriga faqat bittadan (asosiy) qon tomiri 
qo'lga (o'm rov osti arteriyasi), oyoqqa (tashqi yonbosh arteriyasi) boradi. 
Gavdaning qolgan bo'lagida esa qon tomirlar rivojlanishidagi segmentlar 
holati saqlanib qoladi. Masalan, ko'krakda qovurg'a oraliq arteriyalari, 
belda esa bel arteriyalari bo'ladi va hokazo.
Organizmdagi ko'pgina arteriya qon tomirlari juft bo'lib, ular, odatda, 
gavdaning ikki tomonida simmetrik shaklda joylashadi. Lekin qorin 
bo'shlig'ida charvilaming paydo bo'lishi bilan yuqorida ko'rsatilgan qoida 
qisman o'zgarib, organizmda toq arteriya qon tomirlari ham vujudga keladi.
Odatda, arteriya qon tomirlari organizmning asosiy skelet suyaklari 
miqdoriga qarab joylashadi. Masalan, umurtqa pog'onasining old tomonidan 
bitta asosiy qon tomiri - aorta yo'naladi. K o'krak qafasida esa har bir 
qovurg'aga bittadan arteriya qon tomiri to 'g 'ri keladi. Q o'l, oyoqda arte­
riya qon tomirlari suyaklar miqdoriga qarab o'zgarib tarqaladi. Jumladan, 
yelka va sondagi bittadan naysimon suyakda bir donadan asosiy qon 
tomiri bo'ladi. Bilak bilan boldirdagi ikkitadan suyakka esa ikkitadan 
arteriya qon tomiri (bilak, tirsak va katta boldir, kichik boldir arteriyalari) 
to 'g 'ri keladi. Q o'l va oyoq panjalaridagi mayda suyaklar nursimon joy- 
lashganligidan ularning arteriya qon tom irlari ham nurga o 'x sh ab
tarmoqlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---