O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

A R T E R IY A Q O N T O M IR L A R IN IN G A S O S IY P O Y A D A N
A ’Z O L A R G A Y O ‘N A L IS H T A R T IB I
Qon tomirlar sistemasining rivojlanishida paydo bo'lgan hamma arteriya 
qon tomirlarida ham bir xilda qon oqmaydi. Odatda, embrion rivojlanishida 
paydo bo‘lgan birlamchi arteriya qon tomir sistemasining asosiy joylari 
(stvollari)dan a’zolarga uning yaqinida to 'g'ri burchak hosil qilib shoxchalar 
beradi, bunday qon tomirlardan qon osongina yo'naladi, lekin birlamchi 
paydo b o 'lg a n arteriy a qon tom iri sistem asin in g eng chekk asida 
(periferiyasida) joylashgan tomirlarda qon qiyinlik bilan oqadi. Shuning 
uchun asosiy qon tomirlardan a’zolarga qon to 'g 'ri yo'nalsa, qon tomirlar 
saqlanib qoladi. Qolgan qon tomirlar esa asta-sekin yo'qolib ketadi. Na­
tijada asosiy arteriya poyasi tarmoqlari a’zolarga deyarli hamma vaqt 
to 'g 'ri, ularning yaqin joyidan boshlanadi. Buni yurak chap qorinchasi­
dan boshlangan aortaning birinchi tarm og'i yurakning o'ziga boradigan 
arteriyalar misolida yaqqol ifodalash mumkin. Bundan tashqari, arteriya­
lar a’zolaming rivojlanishidagi joylanish tartibiga qarab ham shoxlanadi. 
Shuning uchun qorin bo'shlig'ida joylashgan asosiy arteriya poyasi — 
aortadan birinchi galda m e’daga, keyin esa birin-ketin ingichka va y o 'g 'o n
ichaklarga boradi.
Shu tariqa qon tomirlarning a’zolarga eng yaqin va to 'g 'ri borish 
qoidalari aniqlangandan keyin organizmda joylashgan qaysi asosiy arteriya 
qon tomir poyasidan shoxlanganligini bilish mumkin bo'ladi.
Qon tomirlarning asosiy (magistral) poyalari hamma vaqt organizm­
ning bukiladigan tomonlaridan kanallarda, turli ariqchalarda muskullar, 
fassiyalar bilan o'ralgan holda joylashadi. Masalan, yelka, bilak va tirsak 
arteriyalari qo'lning oldingi (volyar) yuzasidan yo'naladi, oyoq arteriyasi 
esa oldin sonning oldinga bukiladigan yuzasidan tizzaga asta-sekin (orqa 
tomonga) taqim yuzasiga o'tib, so'ngra boldirga yo'naladi. Arteriyalaming 
yuqorida k o 'rsa tilg a n tartib d a y o 'n a lish i ularni ja ro h a tla n ish d a n , 
organizmning ayrim qismlari bukilganda haddan tashqari cho'zilishdan 
yoki qon to'xtab qolishidan saqlashga imkoniyat tug'diradi. Bulardan 
tashqari, qon tomirlar organizmning kamroq jarohatlanadigan joylaridan 
yo'nalishini ham eslatib o'tish lozim. Buni to 'rt oyoqli hayvonlardagi 
qon tomirlarning organizmning faqat oldingi (ventral) bo'lagida joylashib, 
orqa (dorzal) yuzasida bo'lm asligidan ham ko'rish mumkin. Shuning 
uchun aorta va uning tarmoqlari ham umurtqa pog'onasining old tomoni­
dan yo'naladi, umumiy uyqu arteriyalari esa bo'yinning ventral yuzasida 
joylashib, orqa yuzasida magistral qon tomirlar bo'lmaydi. Arteriya qon 
tomirlari a’zolarga hamma vaqt ulaming ichkari bukilgan (asosiy magis­
tral qon tomirga qarang) tomonidan boradi. Masalan, buyrak arteriyasi 
buyrakning bukilgan medial (aortaga qaragan) tomonidan ichkarisiga kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O rganizm da tarqaladigan arteriyalarning diam etri ular boradigan 
a’zolarning hajmiga emas, balki bajaradigan vazifalariga qarab o'zgarib 
turadi. Masalan, siydik chiqarish kabi muhim vazifani bajaradigan buyrak 
arteriyasining diametri ichaklarning arteriya qon tomiridan unchalik farq 
qilmaydi. Chunki organizmga keraksiz va zararli bo'lgan ortiqcha suyuqlik 
(siydik) organizmdan tez va qisqa vaqtda chiqishi lozim. Buyrakning esa 
bunday muhim vazifani zudlik bilan bajarishi uchun uning tarkibidan 
ko'proq qon o'tishi zarur. Ikkinchi boshqa misolni olaylik. Organizmga 
zarur bo'lgan gormon ishlaydigan qalqonsimon bez kekirdakka qaragan­
da ancha kattaroq diametrli qon tomiri bilan ta’minlangan. Aks holda 
qalqonsimon bez yetarli miqdorda qon bilan ta’minlanmaydi, natijada 
gormon kam ishlanadi. Shu sababli organizmdagi gormon ishlaydigan 
hamma bezlar qon tomirlarga yaqin joylashgan bo'ladi. Jumladan, qal­
qonsimon bez tarmoqlarni unga yaqin joylashgan uyqu, o'm rov osti 
arteriyalari va aortadan olsa, buyrak usti bezi esa aorta va buyrak 
arteriyalaridan oladi.
Arteriya qon tomirlari organizmning harakatchan qismlarida, ayniqsa 
qo'l-oyoqlarda ko'proq o 'zaro bir-biri bilan anastomozlashib, arteriya 
ravoqlarini, to'rlarini hosil qiladi. Arteriya to'rlari ko'proq b o 'g 'im atrof- 
larida uchraydi. Shu bilan q o 'l yoki oyoqning bukilishi natijasida asosiy 
qon tomirlari siqilsa-da, arteriya to'rlari bo 'g'im lam i yetarli qon bilan 
ta’minlab turadi.