O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

2
sidagi to'siqning taxminan o'rta
7
 
145-rasm. O'ng bo'lmacha bilan
5
qorincha ochilgan.
/-b o'lm ach alar oraliq devori; 2 - o 'n g
^ quloqcha; J - o'ng tepa arteriya; 4 - qorin-
6  chalar oraliq devori; 5 - so'rg'ichsimon
5 muskullar; 6 -  pay ipchalar; 7 - uch tava-
qali klapanning medial klapani; 8 -  tepa
venasining 
klapani; 
9 - pastki kovak
klapanlari; 1 0 -  ovalsimon chuqurcha.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qismida oval shaklidagi chuqurcha bo'lib, embrionda chuqurcha o'rnida 
teshik bo'ladi. Bu teshik orqali bola tug'ilguncha bo'lgan davrda o'ng 
bo'lmachadan chap bo'lmachaga qon o'tib turadi. Odatda, bola tug'ilgandan 
keyin ovalsimon teshik bekilib, o'm ida ovalsimon chuqurcha qoladi. Ba’zan 
ovalsimon teshik umrbod saqlanib qolishi ham mumkin. O 'ng bo'lm acha 
pastki tomonda o 'n g qorincha bilan uch tavaqali klapanli teshik orqali 
qo'shilib turadi.
Chap bo'lmachaning ichki yuzasi o 'n g bo'lmachaning ichki yuzasiga 
o'xshash silliq tuzilgan.
Chap bo'lm achaga to'rtta o'pka venasi quyiladi. Qon chap bo'lm a­
chadan chap qorinchaga ular oralig'ida joylashgan ikki tavaqali klapani 
bor teshik orqali 
quyilib turadi. Odatda, o 'ng va chap o'pkaning har 
biridagi ikkitadan, jam i to'rtta vena tomirlari o'pkada tozalangan qonni 
yonma-yon joylashgan chap bo'lmachaga quyadi.
O 'ng qorincha devorining qalinligi 5— 8 mm bo'lib, qorinchaning 
ichki yuzasida muskul tutamlari parallel holatda yotmay, bir-biri bilan 
kesishib, murakkab muskul chigali — et o'sim talarini va muayyan joy- 
larda qorincha bo'shlig'iga chiqib turadigan uchta konussimon o'siqlar
— so'rg'ichsim on muskullami hosil qiladi. Qorinchalaming bir-biridan 
ajratib turadigan oraliq to'sig 'i o'ng qorincha bo'shlig'iga bo'rtib kirib 
joylashadi. O 'ng bo'lm acha bilan o'ng qorincha oralig'idagi teshikda uch 
tavaqali (medial, oldingi va orqa tomonda joylashgan) klapanlar bo'ladi. 
Bu klapanlar yurakning ichki — endokard qavatidan vujudga kelib, tashqi 
silliq yuzalari pay pardalariga o'xshaydi. Ulaming pastki erkin chekkalari 
qorincha bo'shlig'iga qarab joylashgan, har birining uchiga so'rg'ichsim on 
muskullardan boshlangan ingichka pay iplar yopishgan. O 'n g qorincha 
ochiladigan o'pka qon tomirining teshigi og'zida uchta yarim oysimon 
klapan joylashgan. Ulardan biri oldingi tomonda va qolgan ikkitasi dorzal 
tomonda. Yarim oysimon klapanlar qon tomirning b o 'sh lig 'ig a qarab 
(tashqaridan tikilgan cho'ntakka o'xshab) joylashgan. Qorincha diastola 
(bo'shashgan) paytida qon tomirdagi qon orqaga qaytib klapanlami qon 
bilan to'ldiradi, shu bilan ularni bir-biriga yaqinlashtirib, o'pka arteriya 
qon tomirini qorincha bo'shlig'idan ajratib turadi. Qon esa diastola paytida 
o'pka arteriyasidan qorinchaga qaytib tusha olmaydi. Ayni vaqtda qorin­
chalar diastola bo'lgan paytida bo'lm achalar sistola (siqilish) bo'lib, qon 
bu teshik orqali qorinchalarga quyiladi. Qorinchalarda sistola bo'lganda 
bo'lmachalarda diastola bo'ladi. Bu vaqtda uch tavaqali klapanlar bir- 
Ull Igu 
J
inlashib, teshikni berkitadi. Natijada, qon bo'lm achaga qayt- 
masdan o'pka qon tomiriga qarab yo'naladi.
Chap qorincha b o'shlig 'i konus shaklida bo'lib, ikkita teshigi bor. 
Teshikning biri chap 
bo'lmachani chap qorinchaga qo'shib turadigan 
oval shaklidagi ikki tavaqali klapanli bo'lsa, ikkinchisi chap qorinchani 
aorta bilan qo'shadigan uchta yarim oy klapanli. Ikki tavaqali klapanlaming
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biri kichikroq bo'lib, chap tomonda orqaroqda, ikkinchisi— kattarog'i esa 
o'ng tomonda oldinda joylashgan. Har ikkala klapanning b o'sh qirralari 
pay ipchalar orqali oldingi va orqa tomonda joylashgan so'rg'ichsim on 
ikkita muskulga birlashadi.
Aortaning uchta yarim oysimon klapani ham yurakning boshqa kla- 
panlariga o'xshash tuzilgan bo'lib, chap qorinchaning aorta teshigiga 
qo'shilish chegarasida joylashadi (146-rasm).
Chap qorincha qisqarib aorta orqali organizmning barcha qismlariga 
arteriya qonini yetkazib beradi. Shuning uchun bu qorincha devorining 
muskul qavati o'ng qorincha devorining muskul qavatiga nisbatan (o'ng
qorincha qisqarib vena qonini faqat 
o'pkaga yetkazib beradi) anchagina 
qalinroq (10— 15 mm) tuzilgan.
Chap q orin ch a o 'n g qorin- 
chadan o'rtada joylashgan qorin­
chalar oraliq to 'sig 'i bilan ajralib 
turadi.
Y urak devori uch qavatdan 
tuzilgan bo'lib, uning ichki qavati
— endokard, o 'rta (muskul) qavati
— miokard va tashqi qavati epi- 
kard deyiladi.
1. Y urak d e v o rin in g ichki 
qavati (endokard) bir talay elastik 
tolalar, silliq muskul hujayralari 
va b irik tiru v c h i to 'q im a la rd a n
tuzilgan. Endokard pardasining 
ichkari (qorincha va bo 'lm ach a 
bo ‘shliqlari)ga qaragan sathi endoteliy bilan qoplangan, shuning uchun 
yurakning ichki yuzasi silliq bo'ladi.
Endokard bo'lm acha va qorinchalar oralig'idagi teshiklar va arteriya- 
lar (aorta va o'p k a arteriyasi)ning boshlanish joyidagi teshiklarda burma 
(dublikatura) ko'rinishida yarim oy qopqoq klapanlari hosil qiladi.
2. O 'rta (muskul) qavati - miokard yurak devorining asosiy qismi 
bo'lib, maxsus ko'ndalang-targ'il muskul tolalaridan tuzilgan. Bu tolalar- 
ning qisqarishi natijasida yurak ishlab turadi. Yurakning muskul qavati 
hamma bo'lagida ham bir xil tuzilmagan. Yurak bo'lmachalarining muskul 
qavati yurak qorinchalarining muskul qavati tuzilishidan farq qiladi. Yurak 
qorinchalarining muskul tolalari yurak bo'lmachalarining muskul tolalari 
bilan tutashm agan b o 'lib , alohida ikki fazada qisqaradi (yurakning 
funksiyasiga qaralsin). Lekin yurakning bo'lm acha va qorincha muskul 
tolalari ham ikkita fibroz halqasidan boshlangan bo'ladi.
3-