O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

A’ZOLAR VA ULAR SISTEMASI
A ’zolar organizmning ajralmas bir qismi bo'lib, m a’lum shaklga ega. 
Ular tarkibida, uni tashkil qilgan asosiy to'qim alardan tashqari nerv, qon 
tomirlar va biriktiruvchi to'qim alar ham bo'ladi. Masalan, muskullaming 
asosi muskul to'qim asi hisoblanadi. A’zolar organizmda m a’lum vazifani 
bajaradi 
va gavdani tashqi muhitga moslashtiradi. Ular organizmning 
evolutsion rivojlanish jarayonida mavjud m uhitga m oslashgan holda 
saqlanishga, ko'payishga va hayot kechirishga moslashib, nasldan-naslga 
o'tib boradi. A ’zolar organizmdan tashqari sharoitda hayot kechira olmaydi.
A’zolarning tuzilishi bilan funksiyalari doimo bir-biriga chambarchas 
bog'liq. Shuning uchun a’zolaming tuzilishi, shakl o'zgarishi ularning 
funksiyalari va aksincha, funksiyalarning o'zgarishi a’zolaming hajmi va 
tuzilishiga ta’sir etadi. Bundan tashqari, a’zolaming tuzilishi, shakli va 
vazni jinsga hamda yoshga qarab o'zgara boradi.
Organizmda bir xil vazifani bajaruvchi a’zolar o'zaro birlashib, a’zolar 
sistemasini vujudga keltiradi.
A ’zolar sistemasi tuzilishi, vazifasi va shakllanishi bilan bir-biriga 
o'xshash bir qancha a’zolami o 'z ichiga oladi.
Har xil tuzilish va shakllanishdagi turli a ’zolar yoki sistemalar birgalikda 
bir xil vazifani bajaradi va a ’zolar apparatini hosil qiladi. Jumladan, 
harakat a’zolari yoki harakat apparati suyaklardan (skelet), ularni birlash­
tiruvchi boylamlar (bo 'g 'im va boylamlar) va skelet muskullaridan tuzilgan. 
Bu harakat apparati yordamida organizm harakat va ishlash qobiliyatiga 
ega bo'ladi. Bulardan tashqari, tayanch va mudofaa vazifalarini bajaradi. 
Jumladan, kalla bo'shlig'i, ko'krak qafasi, umurtqa pog'onasining kanali 
va chanoq bo'shlig'ida joylashgan a’zolar o 'z funksiyasini tashqi muhit 
ta’siridan xoli bo'lgan holda bajaradi.
Shunday q ilib , organizm — a ’zo lar sistem asid an , a ’zolar esa 
to'qimalardan, to'qim alar esa to'qim a elementlaridan iborat. Biroq butun 
organizm ni bir y o 'la o 'rg a n ish birm uncha qiyinligi sababli, odam 
anatomiyasini ham alohida bo'lim larga ajratgan holda o'rganiladi. Ular 
quyidagilardan iborat:
1. Suyaklar haqidagi ilm (osteologiya) odam organizmi suyaklari 
(skelet)ni o'rganadi.
2. B o'g'im lar (boylamlar) haqidagi ilm suyaklarning o'zaro birlashuvi
— bo'g'im lam i o'qitadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Muskullar haqidagi ilm (miologiya)da skelet muskullarining tuzilishi, 
ularning shakli va organizmdagi mohiyati o'rganiladi.
4. Ichki a’zolar haqidagi ilm — ovqat hazm qilish a’zolari, nafas 
a’zolari sistemasi va siydik hamda jinsiy a’zolar sistemasini o'rganadi.
5. Qon tomirlar sistemasi organizmda muhim vazifani bajaradi. Tomirlar 
ichidagi suyuqlik (qon va limfa) to'qimalarning hayoti uchun zarur bo'lgan 
barcha m oddalarni yetkazib beradi, chiqindi (organizm ga kerakmas) 
moddalarni ma’lum a ’zolarga olib boradi. Qon tomirlar sistemasi yurak, 
arteriyalar, venalar, lim fa tom irlari va kapillarlar singari murakkab 
tuzilmalardan iborat.
6. Nerv sistemasi bosh miya, orqa miya va ulardan chiquvchi nervlar- 
dan tashkil topgan. Bosh miya bilan orqa miya markaziy nerv sistemasini, 
ulardan tarqaluvchi nervlar — periferik va vegetativ nerv sistemasi tashkil 
etadi. Nerv sistemasi organizmdagi turli a’zolaming funksiyalarini idora 
qiladi, organizmni o'rab turgan tashqi muhitdan ta’sirotlami qabul qilib, 
ularga munosib javob qaytarish yo'li bilan organizmni tashqi muhit bilan 
uzviy bogiaydi.
7. Sezgi a’zolari yoki analizatorlar eshitish va muvozanat saqlash 
a’zosi, ko'rish, ichki va tashqi muhitdan keladigan turli ta’sir (hidlar, 
maza bilish, harorat, turli og'riq va h.k.) larni qabul qilishdan iborat.
8. Ichki sekretsiya bezlari gormonlari — maxsus kimyoviy tuzilmalar­
dan iborat suyuqlik ishlab chiqaradi va qon orqali organizmga tarqatib, 
uning faoliyatini tartibga solib turadi.