O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

14-rasm. Uchta embrion varaqlaridan
rivojlangan a'zolar.
1
-ekloderma; 11-endoderma, III-mezo-
derma; a - ichaklar va bezlar; b -
suyaklar va qon tomirlar; d - nervlar
va teri epiteliylari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tuklar, teri bezlari, burun, o g ‘iz va orqa chiqiruv teshigi shilliq qavatining 
epiteliy si, nerv sistemasi va sezgi a’zolarining epiteliy lari paydo bo'ladi.
2. Embrionning ichki varag'i — endodermadan ovqat hazm qilish sis­
temasi shilliq qavatining epiteliysi va ularning bezlari, nafas a ’zolarining 
talay qismi va qalqonsimon, buqoq bezlarining epiteliylari hosil bo'ladi.
3. Embrionning o 'rta varag'i — mezodermadan skelet muskullari, 
seroz bo'shliqlarining mezoteliysi, jinsiy bezlar va buyrak kurtaklari 
rivojlanadi. B ulardan tashqari, m ezoderm aning orqa segm entlaridan 
biriktiruvchi to'qim a — mezenxima paydo bo'ladi. M ezenximadan esa 
hamma biriktiruvchi to'qim alar, shu jumladan suyak va tog'ay to'qim ala­
ri ham rivojlanadi. Embrion rivojlanishining dastlabki davrlarida mezen­
xima kerak bo'lgan ovqat moddalarini yetkazib beradi, ya’ni trofik vazi­
fani bajaradi. Keyinchalik undan qon, limfa, qon tomirlar, limfa tugunlari 
va taloq vujudga keladi. Embrionning rivojlanishi haqida fikr yuritganda 
uning o'sishi uchun kerak bo'lgan moddalami yetkazib beradigan tashqi 
tuzilmalami ham nazarda tutish lozim. Jumladan, embrion o'zining ko'p 
hujayrali shar davrida ichki tuguncha (embrioblast) va tashqi hujayra 
qavati trofoblastga ajraladi, trofoblast embrion yordamida bachadonning 
shilliq qavatiga asta-sekin o'tiradi, bunga payvandlanish (implantatsiya) 
deb ataladi. Shu davrda embrion bilan ona tanasini bog‘lab turadigan va 
embrionning normal o'sishi uchun kerakli moddalarni yetkazib berib tu­
radigan yangi a’zo paydo b o 'la boshlaydi. Bunga yo'ldosh deyiladi. 
Yo'ldosh rivojlanib kelayotgan bir paytda embrionning tashqi tomonida 
bitta bo'rtm a paydo bo'ladi, chambarak singari buralib, asta-sekin tizim- 
cha shaklini oladi. Shunday qilib, embrionni yo'ldosh bilan birlashtirib 
turadigan kindik tizimchasi vujudga keladi.
Embrion taraqqiyotining boshlang'ich davrida sariq yo'l yoki sariq 
tizimcha paydo bo'lib, u ichakdan embrionning tashqarisiga bo'rtib chiq­
qan qismi (sariq xaltasi) bilan ichakni birlashtirib turadi. Mezoderma 
hujayralarining moddasi (qorin poyasi) yo'l hosil qiladi va ichak mezo- 
dermasining alohida o 'sig 'i — siydik xaltachasidan o'sib chiqqan allantois 
(kolbasasimon) ana shu yo'ldan o'tib, bachadonning shilliq pardasiga 
boradi. Allantois bilan birga o 'sib chiqqan kindik qon tomirlari ham 
bachadonning shilliq qavatiga boradi. Shunday qilib, yo'ldoshda qon ay- 
lanish vujudga keladi va ona bilan embrion o'rtasida moddalar almashinuvi 
jarayoni boshlanadi.
O'sayotgan embrion ikkita parda bilan o'raladi. Ichki parda — amnion 
pardaning ichi oqsil suyuqligi (qog'anoq suvi) bilan to'lgan bo'lib, unda 
embrion qimirlab (suzib) turadi. Amnionni ust tomondan xorion (kiprik 
parda) o'ragan bo'lib, uning kipriklari ko'pchilik sathda yo'qoladi. Xori- 
onning qolgan kiprikli qismiga qon tomirlar qo'shiladi. Ana shu qismi 
yo'ldosh hosil bo'lishida qatnashadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib, odam embrionining takomillashishi 40 hafta (10 oy) 
davom etadi. Bundan dastlabki 8 haftasi embrion (pusht) davri bo'lib, 
bunda barcha a’zolarning kurtaklari paydo bo'ladi. Keyingi homiladorlik
32 hafta davom etadi. Bu vaqtda hamma a ’zolar takomillashib homila 
kattalashadi.