O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

Clytrinae, cryptocepalenae

 kenja oilalarning  

vakillarida  qorinnig 5  chi  sternetida  tuxumlar    joylashishi  uchun  yumaloq  yoki 

ovalsimon  chuqurchasi  bo‘ladi.  Erkagining  mandibulasi  yirik,  oldingi  oyoqlari 

uzun bo‘ladi. [35,40,49] 

Tuxumi  -

 

uzunchoq,  ovalsimon  yoki  o‘tkirlashgan  kam  hollarda 

yumaloq.[83] Urg‘ochisi to‘p qilib yoki  yakka  holda  o‘simliklar bargiga yoki 

ularga  yaqin  tuproq  orasiga  qo‘yadi.  Ko‘pincha  qo‘yilgan  tuxumlar  himoya 

moslamalariga  ega.  Ooteklar,  tuxum  qobiqlari  yoki  ekstrementlari  bilan 

qoplangan.[63,74]  

 Lichinkasi  -  tanasi  uzunchoq  to‘g‘ri  yoki  egrisimon  egilgan.  Valiksimon 

yoki  dorzaventral  yo‘g‘onlashgan.  Yashirin  yashovchilarida    tana  qoplamining  

rangi sarg‘ish yoki oq.[77] Ochiq hollarda  yashovchilar lichinkalarda qoramtir, 

ba‘zan  sarg‘ish  yoki  yashil.  Tana  qoplami  yumshoq.  Bosh  kapsulasi 

skleritlangan,  ba‘zan  juda  kuchli    tanasinig  barcha  segmentlarida  qalqonchalar   

mavjud.  Peshona  choklari  yaxshi  rivojlangan,  kapsulaning  keyingi  qismida 

epikral  chok  bilan  tutashadi,  odatda  uzun.  Jag‘  va  yuqorigi  lablar    kuchli  

rivojlangan,  ko‘ndalang  peshona  va    bir  biridan  choklar  bilan  ajralgan.[78] 

Ko‘zlari  1  tadan  6  tagacha,  ochiq  holda  yashovchi    lichinkalarda  yaxshi 

rivojlangan,turli  darajada  bo‘rtiq.    Bosh  kapsulasining    yonida  mo‘ylovlar  

asosidan  tepada  joylashgan.Yashirin  holda  yashovchilarda  bo‘lmaydi. 

Mo‘ylovlari  kalta,  peshona  plastinkasining  oldingi    tashqi  burchagida  

joylashgan,1-3  bo‘g‘imli.[4]  Oxiridan  oldingi  bo‘g‘ini    yirik  konussimon  yoki 

yumaloq  o‘simtaga  ega,  oxirgi  bo‘g‘im  undan  yirikroq  bo‘ladi  va  kalta 

qalqonchalarga  ega.  Oyoqlari    4  bo‘g‘imli-chanoq  aylangich,  son,  boldir, 

---

 

15 

 

panjadan  iborat.[5]  Tirnog‘i    uzun  yoki  kalta,  yaxshi  rivojlangan.  Ayrim 

turlarida  lichinkalari  oyoqsiz.  G‘umbagi  erkin,  sariq,  qalqonchalar  bilan 

qoplangan turga xos  xilma xil shakllarga ega.[4,5] 

 Imago  ozuqa  o‘simliklari  tanlashda  juda  talabchan.  Lichinkalari  keng 

diapazonda  oziqlanishi  mumkin.  Ko‘pchilkik  bargxo‘rlar  olifaglar.[7] 

Monofaglar  va  polifaglar  kam  uchraydi.    Oligofag  bargxo‘rlar    bir  avlod 

o‘simliklari  turlari  bilan  trofik  bog‘langan  bo‘lishi  mumkin.  Tor  oligofaglar, 

keng  oligofaglar  bir  oilaga  bazida  bir  nechta  yaqin  oilalarga  kiruvchi  turli 

avlodlarning      turlariga  mansub  o‘simliklar  bilan  oziqlanishi  mumkin.Tor 

oligofaglarga:  qulupnay  bargxo‘ri  (

Galeruceia  tenella

),  piyoz  bargxo‘ri 

(

lilioceris  merdigera

),  kolorado  qo‘ng‘izi  (Lepinotatsa  desemlineata).Keng 

oligofaglarga  kartoshkaning  burgachasi  (Epith  rix  cucumeris),  kartoshka 

tugunagi burgachasi  (

E.tuberis

) kiradi.[7,10] 

 Kolleksiya  uchun  yig‘ilgan  qo‘ng‘izlar  quritilganda  tana  rangi  o‘zgargan 

bo‘lib ko‘rinadi. Agar ular  biroz namlansa yana o‘z holiga keladi. Bargxo‘rlar 

butun hayotini o‘simliklarda ochiq holda o‘tkazadi. Bezovta qilinsaginaa pastga 

tushadi.[8] Agar bargxo‘r qo‘lga olinsa barmoqlarda kuchli hidga ega to‘q sariq 

rangdagi  suyuqlik  sezilarli  qolishi  mumkin.  Timarcha  bargxo‘rining    oyoq 

bo‘g‘imlaridan  ajraladigan  gemolimfaning  juda  kam  miqdori  uncha  katta 

bo‘lmagan    hayvonni  nobud  qilishi  mumkin.  Kaltakesak  tasodifan  bunday 

qo‘ngizni  tutib  olsa,  tezlik  bilan  uloqtirishgan,  qurbaqa  esa  tilini  uzun  qilib 

chiqarib  qo‘ng‘izlarni  o‘tlarga ishqalaydi.  Bundan  tashqari  ko‘pgina  barxo‘rlar 

lichinkalarining gemolimfalari ham zaxarli bo‘ladi.[7]Qo‘ngizlar asosan barglar 

bilan,  barg  tomirlari  orasidagi  barg  eti  bilan  oziqlanadi  va  o‘zi  oziqlanadigan 

o‘simlikka tuxum qo‘yadi. Lichinkalari  ham o‘simliklar bargi bilan oziqlanadi 

va  ko‘p  turlari  barglarda  g‘umbakka  aylanadi.  G‘umbakka  aylanishidan  bir 

necha kun oldin lichinka boshini pastga qilib osilib oladi.[18] Turli sharoitlarda 

yashovchi  lichinkalarning  qobiqlarining  shakli  ham  turlicha.  Bu  qobiqlarni 

ularning o‘zlari turli ajratmalardan bo‘yiga moslab tayyorlaydi. Qalqontumshuq 

---

 

16 

 

bargxo‘rlari  lichinkalari  ajratmalarini  oxirgi  segmentidagi  shoxsimon  o‘simta 

yordamida yelkasida to‘playdi.[28] 

 Ayrim  tuproq  bargxo‘rlari  (

Eumolpinae

)  lichinkalari  tuproqda  yashaydi. 

Ularning  lichinkalari  pigmentatsiyasini  yo‘qotgan  oq  yoki  qizg‘ish  rangda, 

tanasi  ‖C‖simon  egilgan,  kuchli  jag‘lari  bilan  ildizlarni  kovlaydi  va  kemiradi. 

Ammo,  oyoqlari  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotgan  va  o‘simlik  bo‘ylab  yurish  uchun 

xizmat qilmaydi[30,31].  

Donaciinae

  kenja  oilasi  qo‘ng‘izlari  hayot  tarzi  yanada  qiziqroq.  Bu 

bargxo‘rlar  suv  havzalari  qirg‘oqlarida  yashaydi.  Qo‘ng‘izlar  yorqin  metall 

yashil  yoki  ko‘k  rangda.  Ular  tuxumlarini  suvdagi  o‘simliklarga  qo‘yadi.[37] 

Ayrim  turlari  o‘simlik  poyasi  bo‘ylab  suv  havzasi  tubiga  tushadi.  Ayrim 

suzayotgan  barglarda  teshikchalar  bo‘lib,  uning  ostida  hasharotning  tuxumlari 

yopishtirilgan  bo‘ladi.Tuxumdan  chiqqan  lichinkalar  suv  tubiga  tushadi  va  u 

yerda qamish, boshqa suv o‘simliklari ildizlari bilan oziqlanadi. Lichinkalar suv 

yuzasiga chiqmasada atmosfera havosidan nafas oladi. Nafas olsh uchun havoni, 

o‘simlik  poyasidagi  havo  tashuvchi  kamerani  tanasining  oxirgi  uchida 

joylashgan 2 ta tikanli o‘simtasi bilan teshib oladi. Tikanli o‘simtalarining ichida 

havo  bo‘shliqlari  bo‘lib,  ularning  asosida    yirik  ikki  nafas  teshiklari  bor.  Bu 

birinchi  nafas  teshiklari  orqali  nafas  olinsa,  keyingisi  orqali  qayta  ishlangan 

havoni  chiqaradi.Voyaga  yetgan  lichinka  o‘rgimchaksimon  bezlari  yordamida 

devori  mustahkam  sargish-jigarrang  pillaga  o‘raladi.  Pilla  ichida  g‘umbakka 

aylanadi.  Bahorda  g‘umbakdan  imago  chiqadi  va  o‘simliklar  bilan  oziqlanadi. 

Bargxo‘rlar ommaviy ko‘paygan paytlari bir o‘simlikda 50-200 ta qo‘ngizlarni 

uchratish mumkun. [7,37   

Bargxo‘r qo‘ng‘izlar orasida iqtisodiy  muhim turlar uchraydi, shuningdek 

begona o‘tlarni, nazorati uchun biologik kurashda ishlatiladigan turlari ham bor. 

Masalan:  Kanada[26]  va  AQSH  sovet  ittifoqiga  introduktsiya  qilingan 

ambraziyaning    Olachipor  bargxo‘ri  (

Zugogramma  suturalis

)  abroziyaning 

begona  o‘tlarining  nozorati  bo‘yicha  biologik  agent  hisoblanadi.[83] 

Transpalleoarktik  va  goleoarktik  guruh    bargxo‘rlarining  ayrimlari  muhim 

---

 

17 

 

iqtisodiy  ahamiyatga  ega.    Masalan;    dalachoyni  begona  o

ʻ

tlardan  tozalash  

uchun   

Chrysolina

  turkumining  ayrim  turlari  (

chrysolina  geminata,  Chrysolina 

quadregemina

)  maxsus    keltiriladi.[73]    Shimoliy  Amerika,  Avstraliya,  Yangi 

Zellandiyada  dala-dasht,  qishloq  xo‘jalik  ekinlariga  kuchli  zarar  keltiradgan 

begonat  o‘tlardan  tozalandi. 

Gelerucella

  turkumining    2  vakili 

Gelerucella 

calmariensis

  va 

Gelerucella  pusillo

  1992  yil  Yevropadan  Shimoliy 

Amerikaga[37]  5-15  yillik  dastur  asosida  Shimoliy  Amerikadagi  suv  –

botqoqliklarda o‘suvchi begona o‘simlik suzuvchi – o‘t populyatsiyasini nazorat 

qilish  uchun  ketirilgan.[40] 

G.calmatrensis

  va 

G.pusillo

  dastlab  Shimoliy 

Amerika, Nyu-york, Pensilvaniya, Merilennd, Virginiya, Oregon, Vashington va  

Kanadaning  ayrim  joylarida  tarqatilgan.[37]    Keyinchalik  Ogoya,  Indiana, 

Illinoys,  Ayova,  Michigan,  Viskonsin,  Yujnaya  Dakota,  Kolorada  va  Montano 

shtatlarida tarqalgan. Intraduktsiya muvafqiyatli yakunlangan.[79] 

Rossiya  hududidagi  endemik  tur  hisoblangan 

Chrysolina  urjanchaica

 

Rossiya Qizil kitobiga kiritilgan (II-kategoriya bo‘yicha). AQShning Kaliforniya 

shtati  Gumbolt  okrugida  bir  tur  bargxo‘r 

Chrysolina  geminataga 

atab  haykal 

o‘rnatilgan.[18]