О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

kollsktsiyalar to`plash 
ishlari ham olib borildi.
 
Xalq  ho`jaligini  o`rganish  sohasida  ham  ba`zi  ishlar  amalga 
Oshirildi, 
L. 
F. 
Middsndorfning  “Farg`ona 
vodiysi”
degan  asari  shunga  o`xshash  boshqajuda  ko`plab 
asarlar 
hozirgacha 
ham o`zining ilmiy ahamiyatini yo`qotgani yo`q.
 
Ozbekiston  aholisi  tarkibini  o`rganishga  ham  ma`lum  darajada  e`tibor  berildi.  A.  I. 
Pashino,  P.  S.  Nazarov,  I.  I.  Krauze  kabi  olimlarning`  kasb-hunar  ishlarini  o`rganishga 
bag`ishlangan asarlari bosilib chiqdi.
 
XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  O`rta  Osiyo  gilamlariga  Rossiya  va  Evropa 
mamlakatlari juda qiziqib qolishdi. 1908—1909 yillarda A. A. Bogolyubov tomonidan tuzilgan 
al’bom bosilib chiqdi. Bu al’bomda juda ko`p xil  gilam  nusxalari  (Ko`proq turkman gilamlari, 

---

 
11 
qisman o`zbek gilamlari va boshqalar) ko`rsatilgan edi. Bogolyubov bu al’bomda birinchi marta 
ularni ilmiy asosda tasniflashga urinib ko`rgandi. Bogolyubov al’bomidan so`ng A. Fal’kerzam, 
S. M. Dudin va boshqalarning O`rta Osiyo gilamlarini mufassal ta`riflagan kitoblari chop etildi.
 
O`lkani  o`rganishda  zarur  talablar  olimlar  oldiga  yangidan-yangi  vazifalarni  ko`ndalang 
qilib qo`ydi. Bu vazifalarni xal qilish uchun katta-katta mablag` kerak edi. Biroq o`lkada davlat 
ilmiy-tekshirish  muassasalari  deyarli  butunlay  yo`q  edi.  Bu  xam  o`lkadagi  olimlarni,  umuman 
rus  ziyolilari  namoyandalarini  Moskva  va  Peterburgdagi  yirik  olimlarning  qo`llab-quvvatlashi 
bilan  o`lkada  ilmiy  jamiyatlar  tuza  boshlashga  undadi.  Ilmiy  jamiyatlarning  paydo  bo`lishi  bu 
erda  mahalliy  turkistonshunos  xodimlar  paydo  bo`lganligidan  va  ularning  ishlarini  o`zaro 
muvofiqlash zarurligidan dalolat berardi.
 
Qisqa  muddat  ichida  Turkiston  ilmiy  jamiyatlari  o`lkani  o`rganish  tarixida  mustahkam 
o`rin oldilar. Bulardan ba’zi birlari faqat mahalliy axdmiyatga ega bo`lgan jamiyatlar (masalan, 
O`rta  Osiyo  olimlar  jamiyati,  ilmiy-tibbiyot  jamiyati)  bo`lsa,  boshqalari  Umumrossiya  ilmiy 
jamiyatlarining  bo`limlari  (Rus  geografiya  jamiyati,      Rus      texnika      jamiyatining      xamda   
tabiiyot,  arxeologiya,  antropologiya  va  etnografiya  havaskorlari  jamiyatining  Turkiston 
bo`limlari)  edi.
 
1870 yilda O`rta Osiyo olimlari jamiyati paydo bo`ldi. Bu jamiyat o`z oldiga O`rta Osiyo 
tarixi,  geografiyasi,  etnografiyasi,  statistikasi,  iqtisodiyotiga oid  ma`lumotlarni to`plash,  ishlash 
va  tarqatishni  maqsad  qilib  qo`ygan  edi.  O`ning  birinchi  ochiq  majlisi  1871  yil  28  yanvarda 
bo`ldi.
 
SHu  bilan  bir  vaqtda  A.  P.  Fedchenkoning  faol  ishtiroki  bilan  tabiiyot,  arxeologiya, 
antropologiya  va  etnografiya  havaskorlari  jamiyatining  Turkiston  bo`limi  ochildi.  Bo`lim 
a`zolari  orasida  N.  A.  Severtsov,  I.  V.  Mushketov,  V.  F.  Oshanin  kabi  rus  olimlari  bor  edi. 
Bo`lim  1879  yilda  «Tabiiyot,  arxeologiya,  antropologiya  va  etnografiya  havaskorlari  jamiyati 
Turkiston bo`limining xotiralari» degan o`zining birinchi va so`nggi  asarini bosib chiqardi.  Bu 
to`plamga  kirgan  maqolalar  orasida  N.  A.  Severtsovning  «Pomir  umurtqali  faunasidan 
ma`lumotlar» maqolasi, N. B. Teyxning o`lka iqlimi ta`rifiga bag`ishlangan ishlari va boshqalar 
diqqatga  sazovordir.  Bo`lim  bu  jamiyatning  Moskvada  1872  yilda  tashkil  qilingan  ikkinchi 
politexnika ko`rgazmasida Turkiston bo`limining ishtirok etishiga tayyorgarlik ko`rish yuzasidan 
katta  ishlar  olib  bordi.  O`rta  Osiyo  olimlar  jamiyatida  bo`lgani  singari,  bu  bo`lim  majlislarida 
ham  qimmatli  ilmiy  axborotlar  va  ma`ruzalar  tinglandi.  Jamiyatning  1878  yilda  V.  F.  Oshanin 
rahbarligi  ostida  tashkil  qilingan  ilmiy  safari  natijasida  Buyuk  Pyotr  tizma  tog`lari  ochildi, 
Mug`suv daryosining manbalaridagi muzlik topilib, unga A. P. Fedchenko nomi berildi. Mablag` 
yo`qligi tufayli bo`lim juda katta qiyinchiliklarni boshidan kechirdi va taxminan 1893 yilda o`z 
faoliyatini to`xtatishga majbur bo`ldi.
 
O`lkada ishlab turgan havaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlari 
to`garagiga  birlashdi.  Fanning  boshqa  sohalarida  bo`lgani  singari  bunda  ham  tadqiqot  ishlari 
rejali tashkil qilinmasdi, mutaxassislar yo`qligi tufayli tadqiqot ishlarini olib borishga imkor ham 
yo`q  edi.  Arxeologiya  ishlari  asosan  yozuv  manbalariga  qarab  qadimgi  zamon  yodgorliklarini 
o`rganishdan, ayrim arxeologiyaga oid manzillarni tekshirib, aniqlashdan iborat bo`lardi, ahyon-
ahyonda  arxeologiyaga      oid     qazishmalar      o`tkazilardi.      Turkiston