O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi


Mehnat taqsimoti va pul to'g'risidagi ta'limot



Download 2,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet171/321
Sana01.01.2022
Hajmi2,43 Mb.
#294106
1   ...   167   168   169   170   171   172   173   174   ...   321
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

 
Mehnat taqsimoti va pul to'g'risidagi ta'limot

 Bevosita masalaga o'tishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish kerakki, bu 
A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu 
davr  Angliyada  manufaktura  nihoyatda  rivojlangan  va  sanoat  inqilobi  arafasidagi 
yoki  bu  boradagi  dastlabki  qadamlar  qo'yilgan  payt  edi.  Shu  sababli  A.Smit 
manufaktura  davrining  umumlashtiruvchi  iqtisodchisi  mafkurachisi  bo'lib  qoldi. 
O'z  davri  uchun  mos  ravishda  u  manufakturani  ishlab  chiqarishning  eng 
progressiv, eng ilg'or shakli deb baholadi, uning tarixan o'tkinchiligini tushunmadi, 
bu albatta sharoitning ta'siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va er egalarining turli 
sinf  vakillari  ekanligini  yaxshi  tushungan  va  iqtisodiy  rivojlanishning  umuman 
yaxshi  oqibatlari  hamma  uchun  tegishli,  xalq  boyligining  ortishidan  esa 
jamiyatning hamma a'zolari bir xil manfaatdor deb o'ylagan edi. O'z davrida tanqid 
qilingan bu g'oya hozirgi paytda haqiqatga ancha yaqindir (yana tarix ko'rsatadi). 
 A.Smitning  iqtisodiy  qarashlari  asosida  shunday  g'oya  yotadiki,  unga  ko'ra 
jamiyat  boyligi  ishlab  chiqarish  jarayonida  mehnat  tufayli  paydo  bo'ladi 
(merkantilistlardan  keskin  farqi  bor).  Eslang,  fiziokratlar  va  ilk  klassik  maktab 
vakillari  mehnat  faqat  qishloq  xo'jaligidagina  samarali  bo'ladi,  desalar,  A.Smit 
mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalari) 
boylikning  asosi  deb  bildi.  U  kapitalistik  ishlab  chiqarishnig  manufaktura 
bosqichini  tahlil  qilish  asosida  iqtisodiy  progressning  muhim  omili  mehnat 
taqsimotidir,  degan  qisqacha  xulosalarga  keldi  va  buni  o'z  tadqiqotlarining 
boshlang'ich punkti deb qabul qildi.  
A.Smit o'z tadqiqotida nina-tugnogich manufakturasidagi ko'pchilikka ma'lum 
bo'lgan  mehnat  taqsimotini  misol  qilib  keltirdi,  u  erdagi  ishchilarning 


 
138 
ixtisoslashuvi  va  mehnat  taqsimoti  ishlab  chiqarishni  va  mehnat  unumdorligini 
ko'p  marta  oshirish  imkonini  berdi.  Mehnat  taqsimoti  bo'lmagan  holatda  har  bir 
ishchi o'rtacha 20 ta to'g'nog'ich yasashi mumkin ekan.  
O'n  kishi  ishlaydigan  ustaxonada  mehnat  taqsimoti  o'rnatiladi:  biri  simni 
tortadi,2-si  to'g'rilaydi,  3-si  kesadi,  4-si  uchini  o'tkirlaydi  va  hokozo.  Bu  kuniga 
4800 ta to'g'nog'ich yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorligi 240 marta 
oshgan. Mehnat taqsimotining ahamiyati to'g'risidagi bu misol klassik bo'lib ketgan 
va hamma erda ishlatiladi. Mehnat unumdorligi uch usul bilan amalga oshiriladi:  
1.  Mehnat  taqsimoti  tufayli  ayrim  ishchilarning  chakkonligi  va  mohirligi 
oshadi;  
2.  Bir  turdagi  ishdan  boshqasiga  o'tish  uchun  ketadigan  vaqt  iqtisod  qilinadi 
(dastgohdan  dastgohga  borish  vaqti  va  yangi  turdagi  ishga  psixologik  moslashish 
uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi);  
3.  Mehnat  taqsimoti  mashinalar  ixtiro  qilishga  imkon  tug'diradi,  ya'ni 
takrorlanadigan jarayonlar mashina qo'llashga qulaylik yaratadi.  
Undan  tashqari  ishchilarning  bir  xil  ishni  doim  takrorlashi  tufayli 
mahsulotning  sifati  ham  yaxshilanishi  kerak,  bu  esa  tovarning  bahosi,  raqobat 
quvvatini  oshiradi.  Shunday  qilib,  A.Smit  manufakturada  mehnat  taqsimotining 
roli  va  mashina  sanoati  sari  rivojlanish  tendensiyasini  to'g'ri  yoritgan.  Uningcha 
ishlab  chiqarish  hajmi  va  mahsulot  iste'moli  ikki  omil: 
aholining  unumli  mehnat 
bilan  shug'ullanayotgan  qismi  va  mehnat  unumdorligining  darajasi
  bilan 
belgilanadi.  Farqli  ravishda  ikkinchi  omil  muhimroq  bo'lib,  u  mehnat  taqsimoti 
bilan bevosita bog'liqdir.  
A.Smit  asarida  mehnat  taqsimotining  salbiy  tomonlari  ham  berilgan.  Bir  xil 
operasiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon 
bo'lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat o'rtasidagi farq odamlarning 
tabiiy  ko'rsatkichlari  bilangina  aniqlanmaydi,  balki  ularning  hayoti  va  faoliyati 
oqibatidadir. Faylasuf aravakashdan tug'ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa 
turdagi  mehnat  va  hayot  tarzi  bilan  farq  qiladi.  Mehnat  taqsimoti  qancha 
mukammal  va  bozor  qancha  keng  bo'lsa,  mehnat  taqsimoti,  ixtisoslashuv  uchun 
shuncha  keng  sharoit  bo'ladi,  tor  bozorda  bu  imkoniyatlar  cheklangan  bo'ladi  va 
mehnat unumdorligining o'sishi ham qiyinlashadi.  
A.Smit bir tomondan manufaktura miqyosida va ikkinchidan jamiyatdagi turli 
korxonalar, sohalar mehnat taqsimoti o'rtasida prinsipial farq yo'q deb hisoblaydi. 
Uningcha,  butun  jamiyat  yirik  manufaktura  bo'lib,  mehnat  taqsimoti  esa  odamlar 
hamkorligining umumiy shaklidir. Shu bilan birga ob'ektiv sharoitni hisobga olib, 
manufakturadagi  mehnat  taqsimoti  va  endigina  rivojlanib  kelayotgan  mashina 
sanoatining salbiy oqibatlari ham tan olinadi.  

Download 2,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   167   168   169   170   171   172   173   174   ...   321




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish