O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

iqtisodiy odam
» tushunchasi ham kiritildi. Unga ko'ra , shaxsiy manfaatlar 
tufayli savdo va almashuv jarayoni amalga oshadi. «Menga kerak bo'lgan narsani 
bersang,  men  senga  kerak  bo'lgan  narsani  beraman»,  qabilida,  ya'ni  shaxsiy 
manfaatlarning  talabini  qondirish  yo'li  tutiladi,  ya'ni  gap  kimningdir  sahiyligida 
emas.  
Iqtisodiy  rivojlanishning  shaxsiy  manfaat  va  stixiyali  qonunlarning  o'zaro 
nihoyatda  samarali  harakati  sharoitlarini  A.Smit  «
tabiiy  tartib
»  deb  atagan. 
A.Smit  va  uning  izdoshlari  bu  tushuncha  bir  tomondan  iqtisodiy  siyosatning 
tamoyili  va  maqsadi  bo'lsa,  ikkinchi  tomondan  bu  iqtisodiy  harakatni  o'rganish 
uchun  nazariy  konstruksiya  yoki  modeldir.  Demak,  jamiyatga  naf  keltiruvchi 
faoliyatni  biror  harakat  bilan  cheklamaslik  kerak,  degan  qisqacha  xulosalar 
chiqariladi.  
Bu tamoyilga ko'ra quyidagilar taklif etiladi:  
1. Ishchi kuchining erkin harakati;  
2. Savdoda (er savdosida ham) to'la erkinlik;  
3. Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentasiya qilishga qat'iy 
qarshilik;  
4. Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).  
Olimning bu g'oyalari keyinchalik to'la amalga oshdi.  
A.Smit  kapitalistik  jamiyatni  tabiiy  tuzum  bilan  bir  deb  tushungan,  shuning 
uchun  kapitalistik  munosabatlar  abadiy,  kapitalistik  xo'jalik  namoyandalarining 
xususiyatlari  odamning  tabiiy  xususiyatlari  kabidir,  deb  izohlaydi  (bu  fikrning 
qanchalik  to'g'riligini  tarix  ko'rsatadi).  A.Smitning  tushunchasi  bo'yicha  iqtisodiy 
hayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning xohishiga bog'liq bo'lmagan ob'ektiv 
qonunlarga  bo'ysunadi.  Bu  qonunlar  tabiiydir,  insonning  tabiatidan  kelib  chiqqan 
xo'jalikning «tabiiy» qonunlarini ochishga intilgan olim amalda kapitalistik ishlab 
chiqarishni tadqiq etdi.  

---

 
137 
A.Smit  iqtisodiy  haqiqatga  oid  faktlarni  qanday  bo'lsa  shunday  holda, 
bevosita  kuzatuvchiga  qanday  ko'rinsa  shunday  o'rganish  bilan  cheklanmasdan, 
«tabiiy baho», «tabiiy norma», ish haqi va boshqalarning nimaga bog'liq ekanligini 
aniqlashga  urindi.  Buning  uchun  u  mantiqiy  abstraksiya  yordamiga  tayanib  ish 
yuritdi.  U  tasodifiy  voqealardan  holi  ravishda  kapitalistik  xo'jalikning  ayrim 
xususiyatlari  to'g'risida  qator  muhim  qisqacha  xulosalarlar  chiqardi.  Shu  bilan 
birga  u  boshqa  vazifa  -  aniq  iqtisodiy  hayotni  izohlashni  ham  o'z  oldiga  maqsad 
qilib  qo'ydi.  U  shu  maqsadda  shundokkina  ko'rinib  turgan  kapitalistik  xo'jalik 
voqealarini izohladi va ma'lum sistemaga soldi.  
A.Smit  abstraksiya  usulidan  foydalanib  qator  chuqur  ilmiy  qisqacha 
xulosalarlarga  keldi,  hodisalarning  ichki  bog'lanishi  masalalariga  kirib  bordi. 
Shunga  parallel  ravishda  u  boshqa  yo'ldan  ham  bordi,  kapitalistik  haqiqat 
to'g'risidagi  bevosita  kuzatish  natijalarini  umumlashtirdi.  Birinchi  metod  izoterik, 
ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi.