|
Fransiyaning to'la tavsifi
», «
Fransiya
to'g'risida varaka
», «
Boyliklar tabiati to'g'risida traktat
» va boshqalardir.
Uning ayrim asarlari, masalan, 1707 y. 2 jildda chiqarilgan «Fransiya ayblari»
kitobi ta'qiqlangan. Ularda Fransiyaning shu davrdagi og'ir iqtisodiy ahvoli to'la
yoritib berilgan, ayniqsa qishloq xo'jaligining orqada qolish sabablari to'g'ri
berilgan. Xalq xo'jaligi orqada qolishining bosh sababi - olib borilayotgan iqtisodiy
siyosatning, Kolber (moliya boshlig'i) va boshqalarning merkantilistik qarashlari
fosh etilgan. U faqat sanoat rivojini bir tomonlama qo'llab-quvvatlashga qarshi
chiqdi. Qishloq xo'jaligi manfaatlarini himoya qildi, don eksportini cheklashga
qarshi chiqdi, soliq tizimini isloh qilish tarafdori bo'ldi, u ezilgan xalq ommasining
ahvolini yaxshilash tarafdori edi (V.Petti bilan solishtiring). Olib borilayotgan
iqtisodiy siyosat xo'jalik hayotining tabiiy rivojiga teskari edi. Buagilber aytadiki,
avvalgi davrdagi to'kin-sochinlikni qaytarish uchun mo''jiza qilish shart emas,
tabiat ustidan bo'layotgan doimiy zo'ravonlikka chek qo'yish etarlidir. Olimning
fikricha, shunday soliq va iqtisodiy siyosat tadbirlari kerakki, ular tabiatga qarama-
qarshi bo'lmasligi kerak. Bu g'oya shundan iboratki, unga ko'ra iqtisodiyotda
shunday qonunlar borki, ularni bemalol, jazosiz buzish mumkin emas (ekologiyada
ham shunday).
Shunga mos ravishda u tabiatning talablari nimadan iborat ekanligini ochib
berishga uringan, ob'ektiv qonuniyatlarni o'rganishga kirishib, ilmiy tahlil qilish
yo'li sari yirik qadam tashlagan. Ammo shu bilan bir vaqtda u xo'jalikdagi
hodisalarni tabiiy va tabiiy bo'lmaganlarga ajratib, avvalgisini himoya qildi va
keyingisini qoraladi. Buagilber o'zi taklif etgan siyosatni amalda isbotlovchi
nazariyani yaratishga intildi. Uning iqtisodiy qarashlari ko'p jihatdan V.Pettiga
o'xshab, mamlakatning iqtisodiy o'sishi nima bilan bog'liq degan savolga javob
topish edi. Buagilberni ko'proq va asosan Fransiya iqtisodining turg'unlik holati va
uning orqaga ketishi sabablari qiziqtirardi. Bundan u umuman nazariy masalalar,
masalan, xalq xo'jaligida qanday qonuniyatlar harakat qiladi va uning rivojini
ta'minlaydi, degan masalaga o'tdi.
Buagilber bu muammoga javob berishda bosh e'tiborni «optimal baho paydo
bo'lishi» masalasiga qaratdi. Uningcha iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotning eng
muhim sharti proporsional va normal baholar hisoblanadi. Xo'sh, bu baholar
nimadan iborat? Avvalo, bu baholar o'rtacha har bir sohadagi ishlab chiqarish
128
harajatlarini qoplashga yordam berishi va ma'lum kirim, sof foyda keltirishi kerak.
Aks holda ishlab chiqarish bo'lmaydi, undan so'ng, bu shunday baholarki, unda
tovarlarni realizasiya qilish jarayoni bekamu-ko'st davom etishi va barqaror
iste'mol talabi qondirilishi kerak. Va nihoyat, bu shunday baholarki, pullarning
«o'z o'rni bo'lib», ular to'lov oborotini bajarishi va odamlar ustidan hukmronlik,
zo'ravonlik qila olmasligi zarur.
Xalq xo'jaligi proporsionalligi ifodalangan baholar qonunini, aslida esa
qiymat qonunini tushunish yangi va ilg'or g'oya edi. Olimning asosiy asarlari shu
g'oyalar bilan bog'liq. Iqtisodiyotda «optimal baholar»ni qanday ta'minlash
mumkin? Buagilberning fikricha, baholarning bunday strukturasi raqobat erkinligi
sharoitida stixiyali ravishda tarkib topadi.
Erkin raqobat sharoitining buzilishi Fransiyada donga maksimal baholarning
qo'yilganligidir, deydi u. Uningcha, donga erkin baholar belgilansa, baholar
birmuncha oshadi, bu dehqonlarning daromadini oshiradi va ularning sanoat
tovarlariga talabini ko'taradi, oqibatda bu mahsulotlarni ishlab chiqarish ortadi va
hokazo. Bunday zanjirli reaksiyalar bir vaqtning o'zida «proporsional baholar»
o'rnatilishiga va xo'jalikning ravnaqiga olib keladi.
Demak, Buagilber iqtisodiy erkinlik tarafdori edi va talabga qarshi
chiqmaslikni taklif etadi. Shu bilan birga, u davlatning iqtisodiy funksiyasini inkor
etmadi: bu o'sha davr uchun, real hayotni tushungan amaliyotchi olim uchun tabiiy
edi. Uningcha, davlat to'g'ri soliq tizimi orqali mamlakatda iste'mol va talabni
yuqori darajada ta'minlashi mumkin. Agar iste'mol sarflari oqimi pasaysa,
tovarlarni sotish va ishlab chiqarish keskin kamayadi. Agar kambag'allar ko'proq
ishlab topsalar, soliqlarga kam sarf qilsalar, ular o'z daromadlarini tez sarflashga
moyildirlar. Boylar esa, aksincha, o'z daromadlarini saqlashda va demak,
mahsulotni sotishda qiyinchilik tug'dirishiga olib keladi.
Buagilberning bu mulohazalari iqtisodiy ta'limotlarning keyingi yuz yillikdagi
rivojiga katta ta'sir etdi. Jamiyat boyligi va iqtisodiy o'sish bo'yicha prinsipial
jihatdan ikki xil qarash mavjud.
Birinchisi bo'yicha ishlab chiqarishning o'sishi jamg'arish hajmi (ya'ni
jamg'arma va kapital qo'yilmalar)ga bog'liq. Bunda to'lovlarga talab avtomatik
ravishda (stixiyali) amalga oshadi. Bu konsepsiyaga ko'ra, ortiqcha ishlab chiqarish
inqirozlari bo'lishi inkor etiladi.
Ikkinchi pozisiya bo'yicha iste'mol talabi ishlab chiqarishning yuqori
sur'atlarda o'sishini qo'llaydigan omil sifatida qaraladi. Buagilber ma'lum ma'noda
mana shu pozisiya tarafdori edi va u qonuniy ravishda iqtisodiy inqirozlar
muammosini keltirib chiqargan.
Buagilber inqiroz hodisasini xo'jalikning ichki qonuniyatlari bilan emas, balki
yomon davlat siyosati bilan bog'laydi. Uningcha, yaxshi siyosat olib borish yo'li
bilan talab kamomadini hal etish va inqirozlarni chetlab o'tish mumkin. Bu masala
juda murakkab bo'lib, Seyga tegishli (buni keyin qarab chiqamiz) «
bozorlar
qonuni
»ga asos bo'lgan deyish mumkin, ya'ni erkin mahsulotlar almashuvi tizimida
mahsulotlarning ortiqcha ishlab chiqarilishi mumkin emas (inqirozlar bo'lmaydi).
Aksincha,
Shumpeter
ning fikricha, Buagilber iste'mol talabining etarli emasligi va
jamg'arma ortiqchaligi sababli, o'sha davrdagi tizim uchun inqiroz xavfi bo'lib,
tizim barqarorligiga shubha bildirgan, ya'ni Sey qonunini oldindan tanqid qilgan.
129
Buagilber o'zining «
Do'stlaringiz bilan baham: |
