O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Ayiruv munosabatli qo‘shma gaplar 

Ayiruv  munosabati  faqat  ayiruv  bog„lovchili  qo„shma  gaplarda  shakllanadi, 

shuning  uchun  u  bog„lovchisiz  va  ergashgan  qo„shma  gaplar  bilan  sinonimiyani 

hosil qilmaydi. Ayiruv mazmunli bog„langan qo„shma gaplar umumiy tuzilishiga 

ko„ra  biriktiruv  mazmunli  bog„langan  qo„shma  gaplar  bilan  o„xshash 

xususiyatlarga ega: ayiruv bog„lovchili bog„langan qo„shma gaplarda ifodalangan 

voqea, hodisalar sanaladi (faqat ketma-ketlik); shuningdek, bunday qo„shma gaplar 

ochiq  strukturali  bo„ladi,  ya‟ni  qo„shma  gap  qismlari  miqdori  chegaralanmagan 

bo„ladi. 

Ayiruvchi  bog„lovchilar  yakka,  takroran  hamda  gap  boshida  qo„llanishi 

mumkin:  U  musiqiy  tinglaydi  yo  o„zi  chaladi  (N.).  Dam  shodlikdan  bolalarcha 

quvonadi,  dam  qo„rqinch  o„ylarga  botib  yuragi  o„ynab  ketadi  (N.).  Qilichboz 

yigitlarning  yuraklari  toshib,  qo„llari  qichib,  jangni  qo„msar,  bo„ronli  kunlarni 

kutib sabrsizlanardilar. Goh dushman ularning ko„nglini yupantirib qo„yardi (N.). 

Mazkur  shakldagi  qo„shma  gaplarda  voqea-hodisalardan  bittasining  ro„y 

berishi  kutiladi  va  bu  ottenka  (ma‟no)ning  ifodalanishida  yo,  yoki 

bog„lovchilarining o„rni bo„lib, bunday sintaktik qurilmalar, asosan, ikki qismdan 

iborat  bo„ladi  hamda  predikatlari  hozirgi-kelasi,  o„tgan  zamon  fe‟llari  bilan 

ifodalanadi.  Masalan:  YO  podsho  biror  yerga  chiqadi  yoki  elchi  kelishi  kutiladi 

(N.). 

Ba‟zi  ayiruv  mazmunli  bog„langan  qo„shma  gap  qismlari  so„roq  gaplar 

qolipiga ega bo„lib, unda gumon, shubha, ishonmaslik manolari ifodalanadi: Balki 

hozir  Dildorni  osayotgandirlar,  yo  bo„lmasa  uni  qiynamoqdalar,  yo  bo„lmasa 

azamat sheriklari zindonga bosqin yasashga majbur bo„lib, bari qirildimi (N.). 

---

 

30 

Katta hovuzlardagi suvlarda ko„lankalar va shu‟lalar jim-jim o„ynashadi, dam 

ko„lankalar  yonib  ketadi,  dam  shu‟lalarni  ko„lankalar  yutadi.  Katta  hovuzlardagi 

suvlarda  ko„lankalar  va  shu‟lalar  jim-jim  o„ynashadi,  ba‟zan  ko„lankalar  yonib 

ketadi, ba‟zan shu‟lalarni ko„lankalar yutadi. 

Yuqoridagi 

qo„shma 

gap 

variantlarining bog„lovchilari badiiy nutqqa xoslangan. 

Shuni  ta‟kidlash  joizki,  ikki  qismli  ayiruv  bog„lovchili  bog„langan  qo„shma 

gaplar  tabiati  uch  qismli  ayiruv  bog„lovchili  bog„langan  qo„shma  gaplardan 

farqlanadi.  Biz  buni  quyidagi  qo„shma  gap  tahlilida  ko„rishimiz  mumkin:  Dam 

shodlikdan  bolalarcha  quvonadi,  dam  qo„rqinch  o„ylarga  botib  yuragi  o„ynab 

ketadi  (N.).  Bu  gapda  voqea,  hodisalar  ketma-ket  ro„y  bergan  bo„lib,  predikatlar 

hozirgi-kelasi  zamon  fe‟llari  bilan  ifodalangan.  Bu  gapda  ayirish  ma‟nosi  bilan 

birga zidlik, qiyos ma‟nolari ham mavjud. Zidlik hamda qiyos ma‟nolari qo„shma 

gap  tarkibidagi  zid  ma‟noli  so„zlar  (shodlikdan  va  qo„rqinch  o„ylarga  botib 

quvonadi va yuragi o„ynab ketadi)ning qo„llanishi sababli yuzaga kelgan. 

Xullas,  ayiruv  bog„lovchili  bog„langan  qo„shma  gaplarda  uchta  ottenka 

mavjud  bo„ladi:  bir-birini  inkor  etish,  ketma-ketlik  va  ishonchsizlik  (gumon). 

Ketma-ketlik  ma‟nosi  barcha  ayiruv  bog„lovchili  bog„langan  qo„shma  gaplarda 

bo„ladi,  lekin  boshqa  ma‟nolarning  ifodalanishi  ayiruv  bog„lovchilarining 

munosabatiga bog„liq.