O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

4-Mavzu: SHAXS PSIXOLOGIYASI  VA KASBIY SHAKLLANISH. 
 
R e j a : 
5. Shaxsning biogenetic na sotsiogenetik nazariyalari. 
6. Shaxsning tuzilishi. 
7. Shaxs faolligi va yo'naltirilganligi. 
8. Kasbiy shakllanish tarixi. 
T a ya n ch     s o' z     v a     i b o r a l a r : 
 
Shaxs,  individ,  individuallik,  faollik,  faoliyat,  motiv,  qiziqishlar,  shaxsning  shakllanishida  ta'sir  qiluvchi 
omillar, shaxs sifatlari. 
«Shaxs» tushunchasi keng va ko‗p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo‗nalishda  bir qator fanlar: falsafa, tarix, 
pedagogika,  sotsiologiya,  tibbiyot  va  psixologiya  o‗rganadi.  Psixologiya  fani  boshqa  fanlardan  farqli  o‗laroq, 
shaxsning  ichki  dunyosini,  boshqacha  qilib  aytganda,  uning  ruhiy  jarayonlarini,  hissiy-irodaviy  holatlarini, 
individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. 
Psixologiya fanida shaxs muammosini o‗rganish bo‗yicha turli nazariyalar mavjud bo‗lib, ularga biogenetik, 
sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik kabi qarashlar, yondashuvlar kiradi. 
Biogenetik  nazariya  negizida  insonning  biologik  rivojlanishi  bosh  omil  sifatida  qabul  qilingan  bo‗lib, 
qolgan  jarayonlarning  taraqqiyoti  ixtiyoriy  xususiyat  kasb  etadi,  ular  bilan  o‗zaro  aloqalar  tan  olinadi,  xolos. 
Mazkur  nazariyaga  binoan,  taraqqiyotning  bosh  maqsadi  -  biologik  determinantlarga  (aniqlovchilariga)  qaratiladi 
va ularning mohiyatidan sotsial-psixologik xususiyatlar kelib chiqadi. 
Taraqqiyot jarayonining o‗zi avval biologik rivojlanishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin 
qilinadi. 
Biogenetik  qonuniyat  F.  Myuller  va  E.  Gekkellar  tomonidan  kashf  qilingan  bo‗lib,  ular  ushbu  qonuniyat 
taraqqiyoti  nazariyasini  tashviqot  qilish  hamda  antidarvinchilarga  qarshi  kurashda  muayyan  darajada  tarixiy  rol 

---

 
145 
o‗ynagan.  Biroq,  inson  organizmining  individual  va  tarixiy  taraqqiyoti  munosabatlarini  tushuntirishda  qo‗pol 
xatolarga  yo‗l qo‗yilgan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga  ko‗ra,  shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti 
(ontogenez)  butun  insoniyat  tarixiy  taraqqiyotining  (filogenez)  asosiy  bosqichlarini  qisqacha  takrorlaydi,  degan 
g‗oya yotadi. 
Psixologiya  tarixida  biologizmning  yaqqol  ko‗rinishi  Z.  Freydning  shaxs  talqinida  o‗z  ifodasini  topgan. 
Uning ta‘limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan 
shartlangan, ayniqsa, u jinsiy (seksual) maylga (libidoga) bog‗liqdir. Bunga o‗xshash biologizatorlik omillari inson 
xulqini belgilovchi birdan- bir mezon yoki betakror turtki vazifasini bajara olmaydi. 
Sotsiogenetik nazariya. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‗rinishi sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. 
Sotsiogenetik  yondashuvga  binoan,  shaxsda  ro‗y  beradigan  o‗zgarishlar  jamiyatning  tuzilishi,  ijtimoiylashish 
(sotsializatsiya)  usullari,  uni  qurshab  turgan  odamlar  bilan  o‗zaro  munosabati  vositalaridan  kelib  chiqqan  holda 
tushuntiriladi.  Ijtimoiylashuv  nazariyasiga  ko‗ra,  inson  biologik  tur  sifatida  tug‗ilib,  hayotning  ijtimoiy  shart-
sharoitlarining bevosita ta‘siri ostida shaxsga aylanadi. 
Kognitivistik  yo„nalish.  Kognitivistik  yo‗nalishning  asoschilari  qatoriga  J.  Piaje,  Dj.  Kelli  va  boshqalarni 
kiritish mumkin. 
J.  Piajening  intellekt  nazariyasi  ikkita  muhim  jihatga  ajratilgan  bo‗lib,  u  intellekt  funksiyalari  va 
intellektning davrlari ta‘limotini o‗z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) 
va adaptatsiya (moslashish, ko‗nikish)dan iborat bo‗lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi. 
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi: 
1) 
sensomotor intellekti (tug‗ilishdan to 2 yoshgacha); 
2) 
operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha); 
3) 
muayyan operatsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha); 
4) 
formal (rasmiy) operatsiyalar davri. 
J. Piajening g‗oyalarini davom ettirgan  psixologlarning bir guruhini kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish 
mumkin. Bu  yo‗nalishning namoyandalari qatoriga  L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va 
boshqalar kiradi. 
Shaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini o‗rganishga Rossiyalik atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. 
P.  Blonskiy,  S.  L.  Rubinshteyn,  A.  N.  Leontyev,  B.  G.  Ananyev,  A.  G.  Kovalev,  L.I.Bojovichlar  o‗zlarining 
salmoqli hisslarini qo‗shganlar. 
Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha to‗xtalib o‗tamiz. 
A.  G.  Kovalevning  fikricha,  shaxs  -  ijtimoiy  munosabatlarning  ham  obyekti,  ham  subyekti.  A.  N. 
Leontyevning tushuntirishicha, shaxs faoliyat subyektidir. K. K. Platonov jamiyatda o‗z vazifasini anglovchi, ishga 
layoqatli,  yaroqli  individni  shaxs  deb  ataydi.  Bu  muammo  mohiyatini  chuqurroq  ochishga  harakat  qilgan  S.  L. 
Rubinshteynning ta‘rificha, shaxs tashqi ta‘sirlar yo‗nalishini o‗zgartiruvchi, ichki shart-sharoitlar mahsulidir. 
A.  V.  Petrovskiyning  quyidagi  ta‘rifini  shaxsning  psixologik  ta‘rifi  sifatida  qabul  qilish  mumkin:  «O‗z 
mehnati  tufayli  hayvonot  olamidan  ajralib  chiqqan,  jamiyatda  rivojlanuvchi  va  odamlar  bilan  til  yordamida 
munosabatga  kirishuvchi  odam  shaxsga  voqelikni  beruvchi  hamda  faol  o‗zgartiruvchi  subyektga  aylanadi». 
Ko‗rinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga turli tomonlardan yondashib, unga har xil ta‘rif berishgan. 
Muayyan  fikrlarni  jamlagan  holda  shaxsga  quyidagicha  ta‘rif  berish  mumkin.  «Shaxs  o  „z  menligini 

---

 
146 
anglagan, o „zgalar bilan o „zaro munosabatlarga kirisha oladigan tabiat va jamiyatga faol ta‟sir o„tkaza oladigan 
har qanday individ». 
Yuqorida bayon qilingan nazariyalar va psixolog olimlarning fikrlaridan kelib chiqib, psixologiyada «shaxs» 
masalasini tushunish bo‗yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin. 
1) 
jamiyatning a‘zosi hisoblangan va ong egasi bo‗lgan har bir individ shaxsdir; 
2) 
shaxs  hamma  vaqt  muayyan,  faqat  o‗ziga  xos  bo‗lgan  murakkab  individual  sifatlar  va  xususiyatlar 
egasidir.  Bu  sifatlar  va  xususiyatlar  shaxs  xulqida,  boshqa  shaxslar  bilan  munosabatlarida,  irodasi  va  xulq- 
avtorida, xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi; 
3) 
odam shaxs bo‗lib tug‗ilmaydi, balki u ijtimoiy taraqqiyot jarayonida shaxs sifatida shakllanadi. 
4) 
shaxs  psixologiyasini  aniq  tarixiy  sharoitlardan,  u  mansub  bo‗lgan  jamiyatdan,  jamiyatda  egallagan 
mavqeidan kelib chiqqan holda o‗rganish mumkin.