2. A.Tyurgo va uning iqtisodiy konsepsiyasi.
F.Kenening g’oyalari Ann Rober Jak Tyurgo (1727-1781yy) tomonidan
davom ettirildi va chuqurlashtirildi. U Parijda normand dvoryanlar oilasida
tug`ildii, Sarbonnaning Teologiya (diniy) faqultetini tuqatdi, ammo bu sohada
ishlamadi. 1751 yilda Parij parlamentining chinovnigi, 1761-74 yillarda Limojda
intendat (g’arbiy qismda xo’jalik mudiri), 1774-76 yillarda moliya bosh
nazoratchisi, qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri sifatida bir akncha
antifeodal isloxotlar o’tkazdi. (don savdosidagi cheklanishni yo’q qildi, savdo
galdiyalarini bekor qildi…), ammo bu o’zgarishlar Tyurgo iste'foga chiqqach,
bekor qilindi. U ham F.Kene singari Didro, D.Alamber va ularning yordamchilari
tomonidan chiqarilayotgan "Qomus"ga bir nechta falsafiy va iqtisodiy maqolalar
yozdi.
A.Tyurgo hayoti va ijodida progressiv chinovnik Velsen Gurne katta rol
o’ynadi. U Fiziokratlardan ancha farqla ravishda sanoat va savdoning mamlakat
ravnaqidagi rolini to’g’ri tushundi. Sof bozor iqtisodiyotidagi mashxur lassez faire,
lassez passyer (bu tamoyilga ko’ra, iqtisodiyotga davlat aralashuvisiz rivojlani
kerak) tamoyili birinchi bor shu tadqiqotchi tomonidan ilgari surilgan degan fikr
bor. U boshqalar qatori hunarmanchilikdagi cheklanishlariga qarshi chiqdi, erkin
raqobatni qo’llab quvvatladi.
12
A.Tyurgo Gurne (u 1759 yilda vafot etdi) bilan F.Kene xuzurida ko’p
bo’lgan, Ular bilan asosiy masalalarda maslakdosh bo’lsa ham, ko’p sohalarda
boshqacha
fikr
yuritar
edi.
A.Tyurgo
Parijda
A.Smit
bilan
ham
uchrashgan.A.Tyurgoning iqtisodiy qarashlari uning 1766 yilda yozilgan (1769-70
yillarda chop etilgan). "Boylikning paydo bo’lishi va taqsimlanishi to’g’risidagi
muloxazalar" asarida nisbatan to’la yoritilgan. U Kene fikrlarini faqat targ’ibot
qilish bilan cheklanmadi, uni rivojlantirdi. U kapitalistik ishlab chiqarish
munosabatlarini ancha chuqur tushundi, feodalizmni isloxotlar o’tqazish yo’li bilan
yaxshilash mumkin degan fikrga ishonmadi (Kene ishongan), kapitalizm feodalizm
kobigida vujudga keladi va galaba qiladi degan g’oyani ilgari surdi. Bu kitob aslida
Parijga o’qishga kelgan ikki Xitoylik uchun darslik sifatida yozilgan va 100 ta aniq
tezisdan iborat (V.Petti uslubi), ammo bazi qoidalar aksioma (isbot talab
qilmaydagan qoida)dan iborat. Bu iqtisodiy teoremalar aniq uch qismga bo’linadi.
31 ta tezis (teorema) Fiziokratik g’oyalar majmuidan iborat (o’stoz F.Kenening
ta'siri). Ammo "sof mahsulot" nazariyasi F.Kenedan boshqararoq talqin etiladi,
aslini olganda bu yerda qo’shimcha qiymat haqida gap boradi va bu mahsulot
tabiatning sof in`omidan dehqon mehnati bilan yuzaga keladigan ortiqcha
mahsulot sifatida qaraladi hamda asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer egasi
tomonidan o’zlashtiriladi.Keyingi 17 ta teorema qiymat, baho va pulga
bag`ishlangan. A.Tyurgoning bu sohadagi fikrlari o’ziga xos xarakterga ega va
qiymatning mehnat nazariyasidan ancha yiroq. Uningcha almashuv qiymati va
tovarlar bahosi tovarlar nisbati, almashuvda ishtiroq etayotgan shaxslar, sotuvchi
va oluvchi istagining intensivligi bilan aniqlanadi (marjinalistik talqin). Ammo
A.Tyurgoning bu g’oyasi uning ta'limotiga hech ham mos kelmas edi. Oxirgi 52 ta
teoremada A.Tyurgoning tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan asosiy iqtisodiy g’oyalari
keltiriladi. Yuqorida aytilganidek, Fiziokratlar jamiyatni uch sinfga bo’ladilar.
A.Tyurgo esa jamiyatni sinflarga boshqacharoq ajratadi, "unumsiz" sanoatchilar
sinfini u ikki qismga bo’ladi:
13
Birinchisiga tadbirkor manufakturistlar, fabrika egalari kiradi, ular katta
kapital egalari sifatida namoyon bo’lib, o’z avans, ya'ni bo`nak (avans)lari
yordamida ish joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar.
Ikkinchilari - bu oddiy hunarmandlar bo’lib (ishchilar), ular o’z qul kuchlari
hisobiga ish haqi oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan maxrum). A.Tyurgo ish
haqini V.Petti va F.Kene kabi tirikchilik uchun zarur minimum mablaglar asosida
hal etadi, ammo Kenedan farqli ravishda nega shunday bo’lishi kerakligining
mexanizmini tushintirib bermoqchi bo’ladi. Uning asosiy dalili shuki mehnatga
talab taklifga nisbatan kamayib boradi, ishchilar o’rtasida raqobat boradi. huddi
shu kabi yer egalari sinfi ham fabrikantlar kabi ikki razryadga ajratiladi, bular
avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va ish haqi oluvchi oddiy
ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Fransiyada bu sinflar mavjud edi.
Demak, A.Tyurgo bo’yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu haqiqatga
yakindir. U yollanma ishchida qul kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari
yo’qligini ochib beradi, kun kechirish uchun u o’z mehnatini boshqalarga sotish
zarurligini ko’rsatadi. A.Tyurgoning bunday fikrga kelishida vaqtning ham ta'siri
bor, chunki u Kenedan keyinroq yashadi. A.Tyurgo boshqalar kabi erkin
soxibkorlik mehnatini qo’llab-quvvatladi, dehqonchilik qo’shimcha, ya'ni sof
mahsulot manbai ekanligini (bu fikr Keneniki) tan olgan holda sanoat va savdoga
ham ko’p e'tibor qiladi. U kapitalni Kenega nisbatan ancha chuqur va to’la tahlil
etdi. Kene kapital deganda asosan natural (mahsulot) shaklidagi bunAqlar summasi
(xom ashyo, mehnat haqi va boshqalar)ni tushungan, shu sababli uning tizimida
kapital jamiyatdagi sinflar o’rtasidagi mahsulotlar taqsimoti muammosi bilan
uncha mustaxkam boqlanmagan. Kenening tizimida foyda o’rni yo’q, kapitalist
faqat "ish haqi olgan", bu - "ish haqi" ning qanday vujudga kelishi ham tahlil
etilmagan.Bu sohada A.Tyurgo ancha ilgarilab ketadi. U foydani chetlab o’ta
olmayda, xatto to’g’ri tuygu asosida uni tadqiq etishni sanoat kapitalistidan
boshlaydi; bu yerda foydaning kelib chiqishi haqiqatdan ham aniqroq ko’rinadi,
vaholanki boshqa Fiziokratlar (Kene ham) "barcha ortiqcha mahsulot yerdan kelib
chiqadi" degan noto’g’ri aqidagi asoslanadilar. U o’z ustozlari va
14
maslakdoshlaridan "tabiiy tartib" konsepsiyasini buzayotganligi uchun kechirim
ham so`rab qo`yadi, chunki u tahlilni sanoatdan boshlaydi va dehqonchilikni keyin
qarab chiqadi.
Ammo uning o’zi noo’rindir, aksincha u muammoni echishga to’g’ri
yondoshgan; yollanma ishchi kuchidan foydalanuvchi fermer kapitalist o’z
kapitalidan kam deganda huddi fabrikant singari foyda olishi va renta sifatida yer
egasiga berishi kerak bo’lgan ma'lum ortiqcha (qo’shimcha)ni ham olishi kerak.
Eng ajoyib teorema 62-tezis bo’lib, unga ko’ra ishlab chiqarishga qo’yilgan kapital
o’z-o’zidan ortib borish qobiliyatiga egadir. Xo’sh, o’z-o’zidan ortib borish
darajasi va nisbatlari nima bilan belgilanadi. A.Tyurgo kapital tomonidan
yaratiladigan mahsulot qiymati nimadan iborat ekanligini tushuntirmoqchi bo’ladi,
uning fikricha, mahsulot qiymati kapital sarflarini, shuningdek, ishchilarning ish
haqini qoplashi kerak. qolgan qismi uch qismga ajraladi: birinchisi foyda bo’lib,
kapitalist pul kapitalining egasi sifatida "hech qanday mehnatsiz" olishi mumkin
bo’lgan daromadga teng. Bu osuda foiziga mos foydadir. Foydaning ikkinchi qismi
fabrika yoki ferma ochishga tavakkal qilgan kapitalistning "mehnati,
tavakkalchiligi va san'atini" to’lashga sarf etiladi. Bu tadbirkorlik daromadidir.
Shunday qilib, aslida A.Tyurgo sanoat foydasining osuda va funksional kapitalga
bo’linishini ko’rsatib berdi.
Foydaning uchinchi qismi rentadir. U faqat dehqonchilikda band
kapitalistlar uchun mavjuddir. So’zsiz, bu tahlil iqtisodiyot fanida aytilgan
yangicha g’oyadir.Ammo olimning keyingi fikrlari izchil bo’lmay, yana
Fiziokratizm qobig`iga qaytadi. Boshida foydani foizdan chiqarishadi, bu
minimum bo’lib, unga har bir kapitalist egalik qilish xuquqiga ega.Agar kapitalist
idorasida xotirjam o’tirmasdan fabrikaning faoliyatiga yoki qishloq xo’jaligida
batrAqlar ishiga boshchilik qilsa, unga ma'lum qo’shimcha, o’ziga xos maosh
beriladi. Foiz oxir-oqibatda yer rentasiga tenglashtiriladi, chunki kapital bilan eng
oson bajariladigan operasiya bu yer uchastkasi olish va uni hech tashvishsiz ijaraga
topshirishdir. Endi qo’shimcha qiymatning asosiy shakli yer rentasi bo’lib qoldi,
15
qolgani esa uning hosilalaridir. Yana butun jamiyat yer yaratidagn "ish haqida"
o’tirgan bo’lib chiqadi.
Yuqorida aytilganidek, A.Tyurgo nazariyotchi olim bo’lishidan tashqari
amaliyotchi chinovnik edi. U qirol Lyudovik XVI davrida moliya vaziri bo’lib ham
ishladi, o’zining bir qancha ilg’or g’oyalarini ilgari surishga intildi.U birinchi
bo’lib davlat moliyasini soglomlashtirishga harakat qildi, bu sohada ozroq
muddatli dastur tuzib chiqdi, unga ko’ra yer egaligidan tushadigan daromadlardan
olingan soliqlar tizimi tugatilish kerak edi. Umuman va sanoat va savdodagi odil
bo’lmagan soliqlarni tartibga solishga kirishdi. U byudjet chiqimlarini cheklashga
intildi, bunday saroy xodimlarining ortiqcha sarf-harajatlarini keskin kamaytirish
mo`ljallandi va bu sohada ma'lum yutuqlarga yerishildi. A.Tyurgoning muhim
muvaffakiyatlaridan biri shuki, u don va unga erkin savdoni kiritdi, bu sohadagi
monopoliyaga chek qo’ydi. Bu ishlar nixoyatda oqir kechdi, chunki feodalizm
ildizlari hali kuchli edi, bu kuchlar yangilikka tish-tirnogi bilan qarshi turdi.
A.Tyurgo 1776 yilning 12 mayida (yilga e'tibor bering, shu yili A.Smitning
"Xalqlar boyligi" asari chop etildi) iste'foga chiqishga majbur bo’ldi. Eski tuzum
davom etdi, barcha ijobiy ishlar inkor etildi, demak, hali ularni amalga oshirish
uchun kerakli shart-sharoitlar mavjud emas edi. Nazariyot va amaliyot bir elkadan
bosh chiqarisha olmadi.1778 yili A.Tyurgo Amerikalik do’sti Franklinga atab,
o’zining so’nggi iqtisodiy asari bo’lgan "Soliqlar to’g’risidagi esdaliklar" ini
yozadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |