O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

xо„jaligi mahsulotlari bozorida eng kо‗p yuz beradi. Olib-sotarlik 
XUDUDIY 
miqyosida baholarni 
farqi tufayli kelib chiqadi. 

---

Olib  sotarlikdan  farqli  ravishda  chayqovchilik  bir  tovarni  sotib  olib  shu  bozorni  о‗zida 
ma‘lum vaqtdan sо‗ng yuqori bahoda sotib foyda olishni bildiradi, ya‘ni chayqovchilik baholarni 
vaqt  oralig‗idagi  farqiga  asoslanadi.  Olib  sotarlik  va  chayqovchilik  bilan  shug‗ullanadiganlar 
tavakkalchilik  xatarini  bila  turib  riskka  borishadi.  Real  hayotda  har  ikki  faoliyat  birlashib, 
kо‗pincha  umumiy  nom  «chayqovchilik»  deb  ataladi.  Chayqovchilik  faoliyatini  tahlil  qilganda 
muhim ahamiyatga ega uch usuliga e‘tibor qaratiladi. 
Birinchi  usul  -  bu  tovarni  sotib  olish,  uni  saqlash,  ma‘lum  bir  vaqtdan  sо‗ng  sotish. 
Chayqovchi tovarni sotib olar ekan, uni ma‘lum bir vaqtdan sо‗ng narxini kо‗tarilishini taxmin 
qiladi. Agar narx kо‗tarilmasa, u zarar kо‗radi. 
Ikkinchi  usul  -  fyuchers  kontraktlari  tuzish.  Bunda  kelgusida  bitim  tuzilgan  kundagi  narx 
bо‗yicha oldi-sotdi qilish majburiyati kо‗zda tutiladi. Tovar yetkazib berilgan muddatdagi narxga 
kо‗ra broker yoki xaridor foyda kо‗rishi mumkin. Qimmatli qog‗ozlarda ham xuddi shunday. 
Uchinchi  usul  -  opsion  kontraktlari  tuzish.  Opsion  shunday  kontraktki  -  unga  asoslanib, 
investor kelajakda ma‘lum miqdorda tovarni shu kungi baho bо‗yicha sotib olish huquqini sotib 
oladi.  Uning  о‗ziga  xos  xususiyati  shundaki,  u  о‗z  huquqini  amalga  oshirishi  yoki  yо‗qligi 
vaziyatga bog‗liq holda yuz beradi. Masalan, siz «О‗zavtotranstexnika» OAJ aksiyalari kelajakda 
qimmatlashadi deb, 1500 sо‗mdan 630 dona aksiya sotib olish uchun 15 iyul 2007 yili bir yilga 
kontrakt  tuzdingiz.  Sizga  birja  vositachisi  kо‗rsatilgan  muddatga  qadar  aksiyalarni  shu  narxda 
sotishi kerak. Siz agar bozorda aksiya narxlari oshsa, sotib olib, bozordagi shu kungi real bahoda 
sotib foyda olasiz. Aksincha bо‗lsa siz о‗z huquqingizni realizatsiya qilmaysiz. Lekin shartnoma 
tuzgandagi vositachiga gonorar sifatida bergan pulingizdan ayrilasiz. 
Opsion  kontrakta  fyuchers  kontraktiga  nisbatan  kamroq  xatarli,  sababi,  yо‗qotadigan 
mablag‗  faqat  vositachining  gonorari  miqyosida  bо‗ladi.  Bu  jihatdan  uni  ma‘lum  bir  darajada 
sug‗urta elementi deb kо‗rish mumkin. 
Muddatli  kontraktlar  (fyuchers,  opsion)ni  xedjirlash  orqali  oldi-sotti  jarayonida  baholarni 
о‗zgarishidan  sug‗urtalash  amalga  oshiriladi.  Investorning  moliyaviy  aktivlari  qimmatini 
maksimal  darajada  saqlab  qolish  yoki  sotishiga  bir  yoki  bir  necha  muddatli  kontraktlar  tuzish 
orqali amalga oshiriladi. 
Masalan,  xedjer  biron-bir  aktiv,  aytaylik  uni  qiziqtirgan  «Toshkent  otchopari»  OAJ  ning 
aksiyalarini  bahosini  tushishidan  qо‗rqadi.  Uni  bir  aksiyani  2,8  dollar  bahosi  qoniqtiradi.  U 
aktivlarini qiymati uch oydan keyin ham pasayishini hohlamaydi. Buning uchun u qarama-qarshi 
2 fyuchers shartnomalari tuzadi. Bitta shartnoma aksiyalarni 3 oydan sо‗ng 3 dollardan sotishga, 
ikkinchisi  sotib  olishga.  Uch  oydan  keyin  aksiya  3,2  dollar  bо‗lsin.  U  3  dollardan  sotib  olib 
yutadi, sotib yutqazadi. Natijada unda yutuq ham foyda ham yо‗q. Agar narx tushsa ham xuddi 
shunday tarzda ham yutadi, ham yutqazadi. 
Shunday  tarzda  opsion  kontraktlarni  ham  xedjirlash  amalga  oshiriladi.  Xedjirlashda 
tavakkalchilik  xatari  yо‗qolmaydi,  lekin  unda  xatarga  yо‗l  qо‗yuvchilar  о‗zgaradi.  Ishlab 
chiqaruvchi xatarni  birja chayqovchisi zimmasiga  yuklaydi.  Chunki  u risk qilishni  yoqtirmaydi. 
Chayqovchi  esa  tavakkalchilik  xatarini  о‗z  zimmasiga  oladi.  Sababi  u  risk  qilish  ishkibozi. 
Chayqovchilik  yuzaki  qaraganda  osongina  boyish  yо‗li.  Lekin  u  moliya  bozorida  о‗ziga  xos 
vazifani bajaradi: 
1.  Qimmatli  qog‗ozlar  bilan  chayqovchilik  potensial  xaridorlarni  ularga  qiziqishini 
kuchaytiradi. Xaridorlarning bо‗sh pul mablag‗larini jalb etadi. 
2.  Chayqovchilik  qimmatli  qog‗ozlarni  likvidligini  ta‘minlaydi  va  saqlaydi,  bu  о‗z 
navbatida investorlarni о‗ziga jalb etadi. 
3.  Qimmatli  qog‗ozlar  kursini  barqarorlashtirishga  ta‘sir  etadi.  YA‘ni  kо‗pchilik 
olayotganda  sotadi,  sotayotganda  oladi.  Qog‗ozlar  kursini  kattiq  о‗zgarishi  kо‗proq 
chayqovchilik  operatsiyalariga  xos.  Shu  bilan  birga  shuni  qayd  etish  kerakki,  mamlakat 
iqtisodiyoti uchun u katta zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun maxsus komitetlar va birjalar 
tashkil etilib, davlat tomonidan ta‘sir kо‗rsatiladi. 
―Chayqovchilik‖  sо‗zi  juda  kо‗p  hollarda  salbiy  ma‘noda  ishlatiladi.  «Chayqovchi» 
deganda  kо‗z  о‗ngimizga  doimo  insonlarni  turli  yо‗llar  bilan  aldashga  urinuvchi  uddaburon 

---

kishini  keltiramiz.  Shuning  uchun  bozor  iqtisodiyotida  «chayqovchi»  emas,  «vositachi», 
«menejer»  bо‗ladi  degan  fikrdagilar  ham  talaygina.  Lekin  biz  ularni  qanday  atamaylik, 
yuritayotgan  faoliyati,  qо‗ygan  maqsadi  tom  ma‘nosi  bilan  chayqovchilik.  Hamma  narsani  о‗z 
nomi bilan aytgan ma‘qul. Albatta, jamiyatni qoralovchi fikri tо‗g‗ri, lekin u qachonki norasmiy, 
noqonuniy bо‗lsa. 
1082-1083 yillarda yozilgan «Qobusnoma»ning muallifi Kaykovus «Savdogarchilik va olib 
sotarlik xunar hisoblanmaydi, ammo buni yaxshi san‘at desa bо‗ladi deb yozadi. Savdogarchilik 
va  olib-sotarlikni  bir  qatorga  qо‗yib,  Kaykovus  noaniqlikka  yо‗l  qо‗ygan.  Alisher  Navoiyning 
ta‘rificha, savdogar halol rizq topaman deb uzoq mashaqqatli yо‗llarni bosadi. U inson jamoalari 
о‗rtasida  iqtisodiy  munosabatlarni  tashkil  qiladi.  Bir  yurtdagi  ayrim  ashyolarning  ortiqcha 
serobgarchiligi  va  qadrsizligining  oldini  olib,  boshqa  yurtdagi  taqchillikka  barham  beradi. 
Iqtisodiy  muvozanatni  ta‘minlaydi.  Shahar  olib  sotarlarida  esa  insof  о‗rnini  birni  yuz  qilish, 
bо‗zni  shoyiga  «aylantirish»  hissi  eg‗allab olgan  bо‗ladi.  Ular savdogarchilik  mashaqqatlaridan 
bо‗yin  tovlab,  chayqovchiga  aylanadilar.  Navoiy  ta‘rificha  biron-bir  tovarni  sotib  olib,  о‗sha 
yerda sotish savdogarchilik emas, chayqovchilikdir. 
Savdogarchilik va chayqovchilikning farqi  Islom ta‘limotida aniqlab berilgan. Muhammad 
payg‗ambar  hadislarida  «yurtimizda  bо‗lmagan  ashyolarni  chetdan  keltirib  sotuvchilar  savobga 
ega  bо‗ladilar,  bozorlarimizdagi  narsalarni  uyida  yashirib  saqlovchi  odam  gо‗yo  tangrining 
kitobidagi xudosiz kabidir» deyiladi. Islom ta‘limoti bо‗yicha, «kasbning eng yaxshisi kishining 
о‗z qо‗li bilan bajaradigan ishi va halol savdodir» demak savdogarchilik xunarmandchilik qatori 
eng  yaxshi  kasbdir.  Ibn  Xaldun  dehqonchilik  va  hunarmandchilik  bilan  birga  savdoni 
«tirikchilikning  tabiiy  usuli  deb  hisoblagan.  U  tovarlarni  g‗amlab,  ularga  baho  oshishini  kutib 
chayqovchilik  qilishga  qarshi  chiqqan,  ayniqsa  g‗alla  bilan  chayqovchilikni  qoralagan.  Chunki 
muxtojlar  ahvoliga  g‗allanig  narxi  baland  bо‗lishi  yomon  ta‘sir  qiladi»  deydi.  Musulmon 
huquqshunosligida  о‗sha  davrdayoq  bozorlarda  yakkahokimlikka  erishish  ta‘qiqlangan. 
Muhammad  payg‗ambar  «ehtikor  (yakkahokimlik)  qiluvchilar  Olloh  rahmatidan  mahrumdirlar 
degan. Kimki bilib  turib о‗g‗rilik  narsani  sotib olsa, u shu о‗g‗rilikning  ori  va  gunohiga sherik 
hisoblangan. 
О‗rta  asrlarda  yashab  ijod  etgan  buyuk  mutafakkirlar  mol  ayirboshlashda,  oldi-sotdida 
noekvivalentlikni,  aldash,  adolatsizlikni  qoralaganlar.  Oldi-sotdida  nopok,  firibgar,  chayqovchi, 
dallolu qalloblar turli nayrang ishlatib bо‗zni shoyi deb о‗tkazadigan, arzon olib qimmatga sotib, 
xalq  chо‗ntagiga  kirishni,  shilishni  kasb  qilib  olgan  surbetlar  qadimdan  mavjud  bо‗lishgan. 
Shahar olib sotari - xiyonatchi, orzusi arzon olib, qimmat sotishdir. О‗g‗il otani aldashi bularning 
hunarlaridir»  deydi  Navoiy.  Savdogar  faqat  foydani  niyat  qilmasa,  uning  faoliyatidan  faqr-
bechoralar ham boyib, bahra olsa, ular muxtojlarga berilishi lozim bо‗lgan shar‘iy zakot  - diniy 
soliqni  har  yili  о‗z  vaqtida  tо‗lab  turishsa,  ya‘ni  savdo  xalqda,  davlatga  xizmat  qilsa,  foyda 
keltiradigan bо‗lishsa degan g‗oyani ilgari suradi. Savdogar va chayqovchilarni insofga chaqiradi. 
Agar  ular  bunga  kо‗nmasa,  davlat  narxlar  bilan  shug‗ullanishga,  oshirib  sotuvchilariga  tanbeh, 
jazo berishga, davlatning ijtimoiy rolini oshirishga da‘vat etadi. 
Muqaddas  «Qur‘oni  karim»  va  «Hadislar»da  tijoratning  barcha  qonun-qoidalari,  shartlari 
berilgan.  Odamlarni  insofla  bо‗lishga,  birovlarning  haqiga  xiyonat  qilmaslikka,  halol  mol 
topishga, nafs yо‗liga kirmaslikka chaqiradi. Imon-e‘tikodni unutib, о‗tkinchi dunyo lazzatlariga 
maxliyo bо‗lib, insoniylikka shak keltirish qattiq qoralangan. Masalan, «Xadislar»da bir yurtdan 
ikkinchi yurtga keltirib sotiladigan mollardan qoladigan sof daromadning о‗n foizdan oshiqchasi 
makruh-harom hisoblangan. 
Olib-sotarlik,  chayqovchilik  haqidagi  masalalar  hozirgi  kunda  ham  о‗z  ahamiyatini 
yо‗qotmagan.  Masalan,  inqirozga  yuz  tutgan  AQShlik  yirik  chayqovchilar:  eng  yirik  birja 
firmalaridan  birining  baland  martabali  menejerlari  A.  Boyski  va  M.  Millekenlar  nomi  butun 
dunyoga  taraldi.  M.  Milleken  past  darajadagi  aksiyalar  junk  fonds  ixtirochisi,  qaysiki  ular 
yordamida  kompaniyalarni  qо‗shilishi  va  birini  ikkinchisi  tomonidan  «yutilishi»  amalga 
oshirilgan. Uning uchun u noinsoflikda ayblangan, A. Boyski bо‗lsa, «sinish, yutilish», arafasida 
turgan korporatsiyalarning aksiyalari bilan chayqovchilik qilgan. 

---

Umuman olganda chayqovchilik nafaqat qimmatli qog‗ozlar bilan (ular bilan kо‗proq) balki 
hamma soxada, qayerda imkoniyat bо‗lsa shu yerda bо‗ladi. Noqonuniy, nolegal chayqovchilik, 
yolg‗on axborot tarqatish, noqonuniy bitimlar tuzish kabilarda ifodalanadi. 
Davlat  shuning  uchun  bunday  xodisalarga  qarshi  chora-tadbirlar  kо‗radi,  qonun-qoidalar 
qabul  qiladi.  Bordi-yu  davlat  bozorda  qayd  qilingan  narxlar  о‗rnatsa  chayqovchilik  yashirin  tus 
oladi.  Chayqovchilik  taqchil  tovar  oldi-sottisi  tufayli  yuz  berib,  disbalansni  chuqurlashuvini 
keltirib chiqarishi mumkin. Lekin normal, legal chayqovchilik bozor iqtisodiyotini rivojlanishiga 
ta‘sir kо‗rsatadi. 
-  Buning  birinchi  ijobiy  tomoni  tavakkalchilik  xatarini  sug‗urta  qilish  xaqida  tо‗xtaganda 
kо‗rdik.  Chayqovchilik  xedjerlash  operatsiyalari  yordamida  bozorning  boshqa  qatnashchilarini 
о‗zini himoyalash, sug‗urta qilish imkonini beradi. 
Ikkinchi  muhim  funksiyasi  bozordagi  hukmron  tendensiya  haqida  axborotlar  berish. 
Bunday qarasak  chayqovchilik  axborot tarqatish manfaatlariga zid.  Haqiqatdan  ham shunday.