O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

subyektlarning boshqalarga nisbatan ustun mavqega ega bо„lishlari tushuniladi. 
Axborotni asimmetrik tarqalishining obyektiv asoslari mavjud: 
1.      Bozor  aloqalarida  о‗z  mulki  doirasida  iqtisodiy    alohidalashgan,  о‗z  manfaatiga  ega 
xо‗jalik  yurituvchi  subyektlar  qatnashadilar.  Ular  tabiiy  zarar  kо‗rib,  mulklaridan  ajralib 
qolmaslik  uchun  harakat  qilishadi.  О‗z-о‗zini  saqlash  instinkti  odamga  tabiatan  berilgan.  Uni 
hech  kim,  hech  qanday  cheklovlar  yо‗q  qila  olmaydi.  Yashash  uchun  kurash  raqobatda 
yengilmaslikka undaydi.  Buning uchun  esa kо‗proq foyda olish zarur. 
2.    Insonning  ehtiyojlari  cheksiz.  Ehtiyojlarni  qondirish  uchun  zarur  bо‗lgan  ne‘matlarni 
ishlab chiqarish uchun zarur resurslar esa cheklangan. Inson yana о‗z manfaatidan kelib chiqib, 
kо‗proq  nematlarga  ega  bо‗lgisi  keladi.  Ayniqsa,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  insonning 
jamiyatdagi  о‗rni,  mavqei,  obrusi,  imkoniyatlari  kо‗p  jihatdan  mulkchilik  nuqtai  nazaridan 
baholanar  ekan,  о‗z-о‗zidan  kishilar  о‗z  mulklarini  yо‗qotmaslik,  iloji  boricha  kо‗paytirish 
harakatida bо‗lishlariga olib keladi. 
Bu  maqsadlarni  qay  darajada  amalga  oshishi  esa  kо‗p  jihatdan  axborotga  ega  bо‗lishga 
bog‗liq. Shuning uchun har bir kishi iloji boricha axborotga boshqalarga qaraganda avvalroq ega 
bо‗lish,  olgan  axborotini  sir  saqlashga,  undan  imkoni  boricha  о‗z  manfaatini  kо‗zlab 
foydalanishga intiladi. Mana shu harakat axborotni assimetrik tarqalishiga olib keladi. 
Axborotni assimetrik tarqalishi tufayli noaniqlik - yuz berishi mumkin bо‗lgan о‗zgarishlar 
hakida axborot yetishmovchiligi yuz beradi. 
Iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotdagi noaniqlik hakida turlicha qarashlar mavjud. 

---

Bir  guruh  neoklassik  yо‗nalishdagi  iqtisodchilar  fikricha,  noaniqlik  iqtisodiy  subyektlarga 
ratsional tarzda tanlash, qaror qabul qilishga tо‗siq bо‗ladi. Resurslardan samarali foydalanishga, 
yо‗l bermaydi. 
Ikkinchi  guruh  iqtisodchilar  fikricha  esa  aksincha  bozorning  qudrati  ham  shundaki, 
axborotni  dastlab  tor  doiradagi  kishilargagina  nasib  qilishi  undan  tо‗g‗ri  foydalana  bilishni 
о‗rganishda namoyon bо‗ladi. Ana shunday qarash tarafdorlaridan F.A.Xayek fikricha foyda, naf 
faqat  shunday,  axborotga  hamma  ham  birday  ega  bо‗lmagan  xolatdagina  vujudga  keladi.
42
 
Boshqalar ham to shu axborotga ega bо‗lgunga qadar foyda olish imkoniga ega bо‗ladi. 
Har ikki guruh iqtisodchilar fikrida ham jon bor. Bozordagi noaniqlik, axborotni assimetrik 
tarqalishi bu bozor (bozor iqtisodiyoti)ning kamchiliklaridan biri. Ana shu kamchilik nima bilan 
bog‗liq? degan savol tug‗iladi. 
Birinchidan,  zarur  axborotga  ega  bо‗lganlar,  boshqalarga  qaraganda  ustun  mavqega, 
qо‗shimcha  naf,  foyda  olish  imkoniga  ega  bо‗ladilar.  Shuning  uchun  ham  hozirgi  paytda 
N.Vinerning «Kimki axborotga ega bо‗lsa, dunyoni tebratadi», degan iborasi mashhur bо‗lib, tez-
tez ishlatilmoqda. 
Ikkinchidan,  axborot  asimmetriyasi  tufayli  internad  (ichki)  samara,  ya‘ni  shartnoma 
qatnashchilari  tomonidan  tuzilgan  bitimlarda  aks  etmagan  olinadigan  foyda  yoki  xarajatlar 
yuzaga  keladi.  Unga  kо‗plab  misollar  keltirish  mumkin.  Masalan,  iste‘molchi  tovar  sotib  oldi, 
lekin u sifatsiz ekan. Repititor ingliz tilini  ikki oyda  о‗rgataman deb, xizmat  haqqini oldi, lekin 
va‘dasini  ustidan  chiqmadi,  Ishga  yollovchi  о‗z  malakasini  о‗zi  mustaqil  oshirgan  ishchini  ishi 
natijasidan baxramand bо‗layapti, lekin unga ish haqqini oshirgani yо‗q. 
Misollardan  kо‗rinib  turibdiki,  bitim  shartlari  buzilmoqda  yoki  ular  bitimda  aks  etmagan. 
Ana shu internal samarani vujudga kelishiga sabab nima? Nima sababdan odamlar aldanishgani 
yoki iste‘molchilik huquqi buzilganini bilgach, aybdorni jazolashga harakat qilishmaydi? Hamma 
gap  shundaki,  buning  uchun  ham  axborot  kerak.  100  %  axborot  tо‗plash  uchun  transaksion
43
 
xarajatlar  juda  yuqori  bо‗lishi  mumkin.  Olingan  naf,  kо‗rilgan  foyda  esa  bu  harajatlarni  qoplay 
olmaydi. 
Sotib  olinayotgan  tovarni  sifatini  oldindan  qanday  bilishimiz  mumkin?  Sifat  sertifikatini 
oldindan surash mumkin. Agar sertifikat noqonuniy yо‗l bilan olingan bо‗lib, qalbaki bо‗lsa-chi? 
Tovarni  ishlab  chiqargan  firmaga  telefon  qilib  yoki  xat  bilan  murojaat  qilish,  iste‘molchi 
huquqini  buzgani  uchun  sudga  murojaat  qilishi  va  boshqa  yо‗llarni  tanlash  mumkin.  Lekin 
bunday tadbirlar uchun sarflangan vaqtga olingan natija arzimasligi mumkin, ya‘ni vaqt nisbatan 
yuqori muqobil qiymatga ega bо‗lishi mumkin. Shuning uchun odamlar kо‗pincha aldanishganini 
bilishsa  ham  indamay  quyaqolishadi.  Har  birimiz  «Olgan  puling  osh  bо‗lmasin»  yoki  «Yegin, 
ichgin, tо‗ymagin!» deya noroziligimizni bildirib qо‗ya qolamiz. 
Shunday  qilib,  axborot  asimmetrikligi  tufayli  bozor  mexanizmini  amal  qilish  prinsipi 
buziladi.  Sababi,  narx  haqidagi  signal  real  axvolni  ifodalamay  qо‗yadi,  real  vaziyatni 
kо‗rsatmaydi.  Klassik  misol  tariqasida  g‗arbda  juda  kо‗p  iqtisodiy  darsliklarda  amerikalik 
iqtisodchi  Jorj  Akerlofning  ishlatilgan  avtomobillar  bozoridagi  vaziyatni  bayon  qiluvchi 
«Limonlar bozori» (1970 y) nomli maqolasida keltirilgan holat kо‗rsatiladi. 
Bozorda  ishlatilgan,  lekin  ahvoli  yaxshi  avtomobillar  mavjud.  Bunday  avtomobillarga 
xaridor 6000 doll. tо‗lashga tayyor. Sotuvchi esa 5000 dollardan yuqori har qanday narxga rozi. 
Lekin  bozorda  boshqa  sotuvchilar  deffektli  avtomobillar  -«limonlar»  (amerikaliklar 
jargonida)ni  sotishga  harakat  kilishayapti.  Ularga  xaridorlar  2000  dollardan  ortiq  pul  berishsa 
bо‗ldi. Xaridorlar esa 3000 dollardan ortiq haq tо‗lamoqchi emas. Agar axborot simmetrik tarzda 
tarqalganda  edi,  birinchi  guruhlar  uchun    ham,  ikkinchi  guruhlar  uchun  ham  bozor  hamda  о‗z 
guruhi uchun bozor bahosi amal qilgan bо‗lardi. Hamma gap shundaki, simmetriya yо‗q. 
Faqat  sotuvchigina  о‗z  mashinasi  haqida  hamma  narsani  biladi.  Xaridor  esa  hech  narsani 
bilmaydi. Natijada о‗rtacha baho 4500 doll. о‗rnatiladi: (6000+3000):2=4500 doll. Bunday baho 
                                                 
42 Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. М.: ―Новости‖ 1992, с. 156-157. 
43  Transaksion  xarajatlar  –  umumiy  tarzda  shartnoma,  bitimlar  tuzish  uchun  sarflanadigan  vaqt,  mehnat,  vositalar  uchun 
xarajatlardir.
 

---

bilan  yaxshi  mashina  egalari  о‗z  mashinalarini  sotishmaydi,  «Limonlar»  esa  real  bahosidan 
yuqori  narx  bilan  sotiladi.  «Limonlar»  bozordan  sifatli  tovarni  siqib  chiqarishadi.  Bu  holat 
iqtisodiy  nazariyada  «nobop  tanlov»  deb  yuritiladi.  Aynan  ana  shunday  tanlovni  amalga 
oshishidan manfaatdor shaxslar axborotni assimetrik tarqalishidan manfaatdor. 
Xuddi  shunday  holatni  sug‗urta  jarayonida  ham  kо‗rish  mumkin.  Bunda  ham  sug‗urta 
qildirayotganlar  nimani  sug‗urta  qildirishsa  uni  holatini  boshqalardan  yaxshi  bilishadi.  Sug‗urta 
qildirishda  esa  har  bir  sug‗urta  kildiruvchi  о‗z  manfaatidan  kelib  chiqib  kо‗proq  sug‗urta  puli 
olishni kо‗zlaydi. 
Ikkinchi  tomondan,  sug‗urta  qildirganlar  kо‗pincha  sug‗urta  qilingan  obyektga  nisbatan 
befarqliklarini  kuchaytirishlari  mumkin.  Masalan,  avtomobilini  sug‗urta  qildirganlar  endi 
avvalgidek  ehtiyot  choralarini  kо‗rishga  urinishmaydi.  sug‗urta  kompaniyalari  ehtiyot  choralari 
kо‗rishga rag‗batni yо‗qolishi bilan bog‗liq qо‗shimcha harajatlar qilishlariga tо‗g‗ri keladi. 
Oxir  oqibat  shunday  holat  kelib  chiqishi  mumkin-ki,  sug‗urta  faoliyati  xarajatlarni  qoplay 
olmay qoladi. Lekin sug‗urta faoliyati jamiyat uchun zarur. 
Axborot asimmetriyasi doimo mavjud bо‗ladi. Chunki bozor iqtisodiyoti raqobatga tayanar 
ekan,  raqobatda  g‗olib  chiqish  yoki  hech  bо‗lmaganda  yutqazmaslik  bu  insonning  tabiat 
tomonidan berilgan muhim hislati - о‗zini saqlash instinkti bilan bog‗liq. 
Bozorda hamma aldanishdan, zarar kо‗rishdan qо‗rqadi. Sotuvchi mahsulotini iloji boricha 
qimmatroqda sotishga, xaridor esa arzonroqda olishni istaydi. 
Tovar ishlab chiqaruvchi kelajakda talabni qanday  о‗zgarishini oldindan sezish, paykashga 
harakat qilib, tovarga talab yuqorilik paytida kо‗proq ishlab chiqarib yuqori narxga sotish uchun 
harakat qiladi. Shu bilan birga raqobatchilar ham shunday tovarlarni ishab chiqarayotgan bо‗lib, u 
orqada  qolgan  bо‗lishi  о‗z  tovarlarini  arzimagan  pulga  sotishi  mumkin.  Raqobatni  kimni 
foydasiga  xal  bо‗lishi  aynan  axborotni  kimni  qо‗lida  bо‗lishi  va  undan  qay  darajada  mohirlik 
bilan  foydalagishiga  bog‗liq.  Shuning  uchun  natijasi  noaniq.  Noaniqlik  esa  odamlarni  о‗z 
iqtisodiy faoliyatlarida tavakkal qilishta majbur qiladi. Uning natijasi ham noaniq. Shunday qilib 
axborot asimmetriyasi nobop tanlov bilan birga yana bir salbiy oqibat tavakkalchilik xatari kelib 
chiqishiga  ham  sabab  bо‗ladi.  Tabiiy  xavf-xatar  doimo  bо„lganidek,  noaniqlik  bozor 
iqtisodiyotining  doimiy  yо‗ldoshi  ekan,  iqtisodiy  xavf-xatar  ham  doimo  u  yoki  bu  darajada 
majud bо‗ladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan esa uning subyektlari faoliyatida noaniqlik, 
iqtisodiy muhit ortib boradi.