|
2. Islom dinida iqtisodiy ta‟lim-tarbiya masalalari
Iqtisodiy tafakkurni rivojlantirishda iqtisodiy ta‘lim-tarbiyaning tarixiy ildizlari - islom
dini qoidalalari, buyuk ajdodlarimizdan meros bo‗lib qolgan o‗lmas asarlar bizga bebaho
manba bo‗lib xizmat qiladi. Islom ta‘limotidagi iqtisodiy g‗oyalarning bayon etilishi, muqaddas
kitob-Qur‘oni Karimda kishilik jamiyatining faoliyat turlaridan biri iqtisodiyot sohasidagi
munosabatlar muhim o‗rin tutadi. Chunki iqtisodiy munosabatlarda insonlarning asosiy fe‘l
atvorlari namoyon bo‗ladi. Qur‘oni Karim ihkomlari insonlarga ilohiy farmoyish sifatida
zamindagi barcha insonlar tengligi aytiladi. Iqtisodiy tarbiyani shakllantirishda milliy
qadriyatlarimiz, tarixiy allomalarimiz asarlaridan samarali foydalanishimiz zarur. Qadriyatning
eng yirik manbalaridan biri «Qur‘oni Karim» bo‗lsa, keyingisi Hadisi sharifdir. Ushbu manbalar
o‗zining hayotiyligi bilan faqatgina uyg‗onish davri O‗rta Osiyodagi, Amir Temur va temuriylar
davri, XX asr boshlaridagi o‗zbek iqtisodiy ta‘limotlarigina emas, balki O‗zbekistonni bozor
iqtisodiyotiga o‗tish davridagi iqtisodiy ta‘limotlarini, iqtisodiy tarbiya asoslarini yaratishda ham
e‘tiborga olinayotgani, ulardagi iqtisodiy qadriyatlar katta hayotiy ahamiyatga ega ekanligini
ko‗rsatadi. Keltirilgan barcha fikr mulohazalar avvalambor insonlarning bir-birini qadrlash,
iqtisodiy munosabatlarda asosiy mezonlardan hisoblangan tenglik, halollik, to‗g‗rilik kabi
tushunchalarni shakllantirish uchun asosiy manbalardandir.
«Oltinni oltinga (ular tanga yoki biror buyum shaklida bo‗ladimi yoxud quyma bo‗ladimi,
bundan qat‘iy nazar) bir-biriga teng og‗irlikda sotingizlar, birini ikkinchisidan afzal qilmangizlar.
Kumushni kumushga ham aynan shu tariqa sotingizlar! Savdolashib turgan yeringizdan jilmay
turib, bir-biringizni molingizni qo‗lga olingizlar!», deyiladi hadislarda. Bundan shunday xulosa
qilish mumkinki, sotuvchi ham o‗z molining aybini yashirmasligi, xarid qiluvchi ham pul
berishda g‗irromlik qilmasligi lozim, faqat shundagina savdoda baraka bo‗ladi, agar har ikkala
tomon ham bir-birini aldasa, g‗irromlik qilsa, bu savdo halol savdo emas. Savdo halollikni
yoqtiradi va shuning uchun sotuvchi ham, oluvchi ham rost gapirishi shart.
Savdo sotiqdagi halollikda dastlab sotuvchining o‗z moliga adolatli, insofli, har ikkala
tomonga ham manzur bo‗larli darajada narx qo‗yishi bilan boshlanadi. Chunki sotuvchi mol egasi
bo‗lgani uchun dastlabki narxni xaridorga birinchi bo‗lib taklif etishga haqlidir. Hadisdagi
rivoyatlarda: «Kimki biror oziq-ovqat mahsulotini ko‗tara sotib olgan bo‗lsa, uni uloviga ortmay
(ya‘ni sotib olgan yeridan bo‗lak joyga olib bormay) turib qayta sotib yubormasligi kerak, chunki
tijorat odobi shuni taqozo qilur» deyiladi. Amalda tijoratning bunday odobiga qattiq amal
qilingan, odobsizlik qilganlarni esa kaltaklaganlar.
Halol savdo qilish hosiyatlidir. Savdo-sotiq ishlarida amal qilinadigan shartlardan yana biri
savdogar boshqa savdogarning savdosini bo‗zmasligidir. Bir savdogar boshqa savdogarning
savdosiga: birinchidan, toki ruxsat bermaguncha, ikkinchidan, u odam savdoni tark etmaguncha
aralashmasligi, uchinchidan esa, biror molni sotib olish uchun boshqaning savdosini aynitmasligi
lozim. Paygambarimiz: «Birortangiz birodaringiz savdosini ustida savdo qilmangiz» deganlar. Bu
gapdan boshqalar molni olib qolib qimmatroq narxda sotish, aldash maqsadida narxni ataylab
oshirish, savdogar savdosi ustiga savdo qilishiga yo‗l qo‗ymaslik kabi mazmunlar yotadi.
Payg‗ambarimiz odamlarga yanada qulayroq bo‗lishi va masalani adolatliroq hal etish
maqsadida: «Kimki bo‗nak (avans) berib, qolgan haqini yesa ma‘lum muddatda o‗zish sharti
bilan xurmo (va undan bo‗lak narsalar) oladirgan bo‗lsa, o‗lchanadirganini o‗lchab
tortiladirganini tortib olsin» deb o‗z maslahatini beradi. Hadislarda jufa haqida ham to‗xtalib,
undagi uchta bobda jufaning mohiyati va ahamiyati ko‗rsatib berilgan. Jufa iqtisodiy va hududiy
asnoda yerlari tutash bo‗lgan qo‗shnilarning bir-birlarining uy va yerlarini hamda biror mulkka
sherik yoxud biror mulkda ulushi (nasibasi) bor kishilarning bir-birlarining ulush nasibalarini
birinchi bo‗lib sotib olish huquqlarini bildiradi. Bu yerda birinchi bo‗lib ulushni kim sotib olish
huquqiga ega ekanligiga e‘tiborni qaratish lozim.
Payg‗ambarimizning: «qo‗shni qo‗shniga uy-joylarining tutashligi bilan boshqalardan ko‗ra
haqliroqdir» degan maslahatlari hech qanday jamoaga tsgishli bo‗lmagan, taqsimlanmagan
umumiy mulkka nisbatan jufa huquqiga asos qilib olinganligini ta‘kidlab o‗tish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
