O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Nazorat savollari. 
1.  Analogiya deb nimaga aytiladi? 
2. Analogiya turlari: Bevosita, Bilvosita va shartli analogiyalar? 
3. Fizikani o’qitishda analogiya usulining didaktik ahamiyati? 
4. Elektro-mexanik analogiyaga misollar keltiring? 
5. Optika-mexanik analogiyaga misollar keltiring? 
 Ma’ruza. III. Fizikadan o’quv mashg’ulotlari va uni tashkil 
etish usullari.  
1.Dars-o’quv mashg’ulotining asosiy shakli. Fizikadan 
zamonaviy dars turlari. 
Reja:  Milliy  ta’lim  modeli.  Fizikani  o’qitish  jarayoniga  sistemali  yon-
dashuv. Fizikani o’qitish jarayoni modeli. Muammoli va dasturli  dars turlari 
va ularni tashkil etish usullari. 
 
Tayanch iboralar: Yangi pedagogik texnologiya, innovasiya muammoli, 
va dasturli dars.              
 
1. Dars-o’quv mashg’ulotini asosiy shakli va uni tashkil etish uslubiyati 
 
 
Ta’lim  jarayoni  deb,  o’qituvchi  va  o’quvchilarning  ma’lum  maqsadni 
ko’zlab birgalikdagi faoliyatiga aytiladi. Ta’lim jarayonining metodik asosi dialek-
tika hisoblanadi. Dialektikada bilim nazariyasi quyidagi qoidaga amal qiladi. Tabi-
atni  va  unda  kechadigan  jarayonlarni  bilish  quyidagi  yo’l  bilan  amalga  oshadi: 
jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tiladi. 
 
Fizika  fanini  umumta’lim,  o’rta  maxsus  va  Oliy  o’quv  yurtlarida  o’qitish 
dialektika  qoidalari  asosida  amalga  oshiriladi.  Mashg’lotlarning  asosiy  shakli  – 
dars hisoblanadi. Mazmuni jihatdan dars quyidagi turlarga bo’linadi. 
 
a) Yangi mavzuni o’tish darsi. 
 
b) Laboratoriya darsi. 
 
v) Yangi mavzuni mustahkamlash va takrorlash darsi. 
 
g) Bilim va malakani nazorat qilish darsi. 
 
ye) Takrorlash darsi. 

---

 
69 
 
Ushbu  bo’linish  ham  shartli  hisoblanadi,  ba’zan  barcha  dars  usullari  bir-
galikda ham qo’llanilishi mumkin. Faqat laboratoriya va yozma nazoratlar alohida 
dars shaklida o’tiladi. 
 
Yangi  mavzuni  bayon  etish  darsi  so’z  va  namayish  tajribasi,  ko’rgazmali 
qurollar yordamida olib borilishi mumkin.  
So’z orqali dars: suhbat, hikoya va ma’ruza shakllarida olib borilishi mum-
kin. Bu usullardan qaysi birini qo’llash o’tiladigan mavzuga bog’liq. 
Dars quyidagi qismlardan tashkil topadi: 
1.  Darsning tashkiliy qismi; navbatchi axboroti. 
2.  O’tilgan mavzuni so’rash va uni mustahkamlash. 
3.  Yangi mavzuni o’tishdan avval tayyorgarlik suhbati. 
4.  O’tilgan mavzu bilan yangi mavzuni bog’lab, yangi mavzuni doskaga yozish. 
5.  Yangi mavzuga tegishli hodisaga misollar keltirish. 
6.  Yangi mavzuni bayon etishdan avval namoyish tajribasini o’tkazish. 
7.  Tajriba sxemasini doskaga chizish. 
8.  Tajribadan olingan natijalar asosida xulosa chiqarish. 
9.  Hodisani ifodalovchi munosabatni (formulani) keltirib chiqarish. 
10. Xulosa yasash. 
11. O’quvchilarning o’zlashtirish darajasini tekshirish. 
12. O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun mashq va masalalar yechish. 
13. fizik jarayonni texnikada qo’llanilishini izohlash. 
14. Uy vazifasi va uni qanday bajarish haqida tavsiyalar berish. 
Ba’zan bir dars davomida darsning 12 va 13 chi qismlarini o’tib ulgurmaslik 
mumkin. U holda ular kelasi darsga qoldirilishi ham mumkin. 
O’tilgan  mavzuni  takrorlashga  8-10  minut  ajratish  lozim,  aks  holda  yangi 
mavzuni bayoni va uni mustahkamlashga vaqt yetmay qoladi. 
Umumta’lim  maktablarining  yuqori  sinflarida  suhbat  va  hikoya  darslaridan 
tashqari  ma’ruza  darsi  ham  qo’llaniladi.  Ma’ruza  darsida  o’qituvchi  mavzuni 
uzluksiz  tarzda  bayon  etib,  lozim  bo’lsa  namoyish  tajribasi  bilan  birgalikda  olib 
boradi. Ma’ruza darslarini tashkil  etishdan maqsad o’quvchilarni  oliy  o’quv  yurt-
laridagi  leksiyaga  tayyorlashdan  iborat.  Ma’ruza  darsida  o’quvchilarni  konspekt 
yozish  tartibini  tushuntirish  zarur,  ma’ruzada  aytilgan  barcha  o’quv  materialini 
konspekt qilish shart emas. Kerakli qoida va munosabatlarni o’qituvchini o’zi dos-
kaga  yozib  beradi  va  o’quvchilar  konspektini  tekshirib,  yaxshi  yozilgan  kon-
spektlarni namuna sifatida ko’rsatib  o’quvchilarni rag’batlantirish muhim didaktik 
ahamiyatga ega. 
Yaxshi tashkil etilgan va mahorat bilan o’tilgan ma’ruza darslari o’quvchilar 
xotirasida  uzoq  saqlanadi.  Ma’ruza  darsida  o’qituvchining  nutqi,  dunyoqarashi, 
pedagogik mahorati ham takomillashib boradi. 
Umumta’lim  va  o’rta  maxsus  o’quv  yurtlarida  fizika  fanini  o’qitishning 
asosiy  maqsadlaridan  biri  o’quvchilarga  politexnik  ta’lim  berish  hisoblanadi. 
Politexnik  ta’lim  laboratoriya,  masala  yechish  darslaridan  tashqari  sanoat 
korxonalariga sayohatlarni uyushtirish orqali amalga oshiriladi. Ekskursiyalar old-
indan  rejalashtirilib  fizika  dasturiga  mos  bo’lishi  talab  etiladi.  Ekskursiyaga 
chiqishdan  oldin  uning  maqsadi,  qaysi  sanoat  korxonasiga  chiqish,  nimalarga 

---

 
70 
e’tiborni  qaratish  va  qanday  savollarga  javob  izlash  to’g’risida  suhbat  o’taziladi. 
Ekskursiyadan so’ng unga yakun yasaladi, yakunlash suhbatida o’quvchilarga o’z 
taassurotlari  bo’yicha  yozma  hisobot,  chizmalar,  eskizlar  chizish  topshiriladi  va 
ular albatta baholanishi lozim. 
Fizika jarayonlarining ba’zilari ko’zga ko’rinmas va juda tez kechadi. Shu sa-
babli ularni chizmasi, grafigi  yoki modeli  orqali namoyish  etish  ehtiyoji tug’iladi. 
Fizika  darsida  ko’rgazmali  plakatlar,  chizmalar,  grafiklar  muhim  didaktik  ahami-
yatga  ega.  O’quvchilar  fizik  jarayonlarni  chuqur  o’zlashtirishga  va  mustahkam 
bilim  egallashlariga  erishiladi.  Ba’zi  chizmalar  va  grafiklarni  o’quvchilarning 
o’zlari tayyorlashlari ham muhim didaktik ahamiyatga ega. 
O’quvchilarni  darslik  bilan  ishlashini  tashkil  etish,  konspekt  yozishga 
o’rgatish dars jarayonining muhim qismi hisoblanadi. O’quvchilar daftarga nima-
larni yozishi kerak? Eng avvalo doskada yozilganlarni: dars mavzusi, chizmalar va 
grafiklar, formulalarni keltirib chiqarish, sonlar, namuna sifatida yozilgan masala-
lar,  olimlar  nomi,  ularning  hayot  davri,  yangi  fizik  atamalar,  chet  tilidan  kirgan 
so’zlar va atamalar izohi. So’ngra o’tilgan mavzuga tegishli qonuniyat va xulosa. 
Imkon boricha o’quvchilar chorxonali daftar tutgani ma’qul, chunki chizmalar va 
grafiklar  chizish  osonlashadi.  o’quvchilar  daftari  vaqti-vaqti  bilan  o’qituvchi  to-
monidan tekshirib boriladi.