O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Frontal laboratoriya ishi va tajriba. 
 
 
 
Laboratoriya mashg’ulotlarining quyidagi turlari mavjud. 
 
Demonstrasion  tajriba  davomida  o’quvchilar  faqat  kuzatib  boradilar  ya’ni 
ular darsda passiv ishtirok etadilar. O’quvchilarning mustaqil ishini yo’lga qo’yish, 
ularning  aktivligini  oshirish  maqsadida,  frontal  laboratoriya  ishi  olib  boriladi. 

---

 
87 
Frontal laboratoriya darsida barcha o’quvchilar bir paytda va bir xil asbobda bir xil 
ishni  bajaradilar.  Frontal  laboratoriya  darsi  o’quvchilarni  mustaqil  fikrlashga,  va 
amaliy  ishga  layoqatini  shakllantirishga  xizmat  qiladi.  Frontal  laboratoriya  ishlari 
ro’yxati  o’quv  dasturida  keltirilgan.  Ta’limning  birinchi  bosqichida: 
«O’tkazgichlarni parallel va ketma-ket ulash», “G’o’lani o’lchamini chizg’ich yor-
damida  o’lchash”,  «Oddiy  elektr zanjirini  tuzish»  va  “Tok kuchi  va kuchlanishni 
zanjirning turli qismlarida o’lchash” kabi frontal laboratoriya ishlari bajarilsa,  Ik-
kinchi  bosqichda:  “suyuqlikning  sirt  taranglik  koeffisiyentini  aniqlash”,  “konden-
sator sig’imini o’lchash” va h.k. o’rganiladi. 
 
Frontal laboratoriya sifat hamda miqdoriy ishlarga bo’linadi. Frontal labora-
toriya ishlari ko’zlangan maqsadga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 
 
1)Fizik hodisalarni kuzatish va o’rganish. 
Masalan:  “Suvning  qaynashini  kuzatish  va  suv  temperaturasini  vaqtga  bog’liqlik 
grafigini  chizish”,  “Magnit  xususiyatini  o’rganish”,  “Magnit  maydonini 
o’rganish”, “Tok bilan magnitning o’zaro ta’sirlashuvi” va h.k. 
 
2) O’lchov asboblar bilan tanishish va fizik kattaliklarni o’lchash. Masalan: 
tarozi  yordamida  massani o’lchash, “Voltmetr  yordamida kuchlanishni o’lchash”, 
Yuqori  sinflarda  “Yarim  o’tkazgichli  diodning  volt-amper  xarakteristikasini 
o’rganish”,  “Spektroskopni  gradirovkalash  va  gradirovka  egri  chizig’i  yordamida 
yorug’lik to’lqin uzunligini aniqlash” va hokazolar. 
 
 
 
3) Fizik asbob va uskunalar, texnik qurilmalarning ishlash prinsipi bilan tan-
ishish.  Masalan:  “Elektromagnit  va  uning  ishlash  prinsipi”,  “O’zgarmas  tok  gen-
eratori,  va  elektrodvigatelini  ishlash  prinsipi”,  “Mikroskop  modelini  yasash”  va 
hokazolar. 
 
4)Miqdoriy bog’lanishlarni tekshirish. 
Masalan: “Boyl-Mariott qonuni”, Yorug’likning qaytish qonunini o’rganish. 
 
5)  Fizik  kattaliklarni,  moddalar  xususiyatini  o’rganish.  Masalan:  Bolsman 
doimiysini,  erkin  tushish  tezlanishi,  ishqalanish  koeffisiyenti  yorug’lik  tezligi, 
moddalarning dielektrik singdiruvchanligi va sindirishni ko’rsatkichini aniqlash va 
h.k. 
 
Frontal  laboratoriya  darsi  quyidagi  tartibda  olib  boriladi:  Kirish  so’zi, 
o’quvchilar  tamonidan  tajriba  o’tkazilishi,  olingan  natijalarni  ishlab  chiqish  va 
ishga xulosa yasash.  
1) Kirish so’zi qisqa va aniq bo’lishi kerak, kerakli asbob va uskunalar stol 
ustida turishi zarur. 
2) Tajriba davomida o’qituvchi  maslahatlar va ogohlantirishlar qilib turishi 
kerak.  O’lchashlar  3-4  marta  takrorlanib,  fizik  kattalikning  o’rtacha  qiymati 
olinadi. 
Tajribani  hamma  o’quvchilar  bir  maromda  bajara  olmasligi  uning 
samadorligini  pasaytirishi  mumkin:  Shuning  uchun  o’qituvchi  tajriba  davomida 
o’quvchilarga individual yondoshishi zarur bo’ladi. Ulgura olmagan o’quvchilarga 
yordam  berish,  tajribani  tugatgan  o’quvchilarga  esa  qo’shimcha  vazifa  berishni 
taqozo  etadi.  Frontal  laboratoriya  ishi  davomida  o’quvchilarda  jadvallar  va  spra-
vochniklardan foydalanish ko’nikmalarini hosil qilish ham muhim ahamiyatga ega. 

---

 
88 
 
Har  bir  laboratoriya  ishiga  qisqacha  qo’llanma  tuzilishi  kerak.  Bu 
qo’llanmada laboratoriya ishining tartib raqami, uning qisqacha nazariyasi, asbob, 
va uskunalar ro’yxati va ularni ishlatish qoidasi va xavfsizlik texnikasi bayon eti-
ladi.  
 
Laboratoriya  ishi  yuzasidan  yozma  hisobot    tuzilib  unda  ish  mavzusi,  ish-
ning bajarilish tartibi, olingan natijalar asosida hisoblashlar, grafiklar keltirilib, xa-
toliklar hisobi qayd etiladi.  
 
Laboratoriya  darsi  oxirida,  hisobot  muhokama  qilinib  baholanadi.  Bunda 
o’qituvchi xato va kamchiliklar va yutuqlarni umumlashtirib xulosa chiqaradi.  
Fizikadan amaliy mashg’ulot (fizpraktikum). 
 
Frontal  laboratoriya  mashg’ulotidan  fizpraktikumning  farqi  shuki  unda 
o’quvchi  mustaqil  ish  olib  boradi.  Fizpraktikum  ko’pchilik  holda  biror  bo’limni 
yakunlash  paytida  yoki  o’quv  yili  oxirida  o’tkaziladi.  Har  bir  ishga  tegishli 
qo’llanma tuzilib, ushbu qo’llanma asosida o’quvchilar mustaqil ravishda  ishni ba-
jarishadi. 
 
Laboratoriya mashg’ulotlarida o’quvchilarni guruhlarga bo’lishning didaktik 
tamoni ham bor. U yoki bu tajribani o’tkazishda bir vaqtning o’zida bir nechta as-
bobning  ko’rsatishini  kuzatib  yozib  borishiga  to’g’ri  keladi.  Guruhlardagi 
o’quvchilar soni 2-3 tadan oshmasligi kerak, chunki barcha guruh a’zolari tajribani 
o’tkazishga  aktiv  ishtirok  etishlari  lozim.  Guruhlarga  bo’lishda  quyidagilarni 
e’tiborga olish lozim; o’quvchilarni guruhlarga o’qituvchi tamonidan tuzilishi yoki 
o’quvchilarning  xohishiga  qarab  bo’linishi  ham  mumkin.  Bir  guruhda  kuchli, 
o’rtacha  va past  o’zlashtiruvchi  o’quvchilar  tanlanishi mumkin. Bu usulda kuchli 
o’quvchini kuchsiz o’quvchiga yordami tegishi mumkin. Lekin bu bilan biz kuchli 
o’quvchini  ishini  samaradorligini  pasaytirishimiz  ham  mumkin.  Laboratoriya 
mashg’uloti  paytida  o’qituvchi  har  bir  o’quvchining  faoliyatini  nazorat  qilib 
borishi zarur. 
 
 
Laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish uslubiyati. 
 
Laboratoriya  ishi  hajmiga  qarab  1-soatlik  yoki  2-soatlik  bo’lishi  mumkin. 
Laboratoriya mashg’ulotlariga qo’yiladigan asosiy uslubiy talablar quyidagilardan 
iborat: 
1)  Laboratoriya ishi o’rganiladigan mavzuga vaqt bo’yicha mos kelishi zarur. 
2)  Laboratriya  ishini  bajarishdan  ko’zda  tutilgan  maqsad  aniq  bo’lmog’i 
lozim. 
3)  O’quvchilar  laboratoriya  ishini  bajarish  uchun  tayyorlangan  qo’llanmani 
o’qib  u  bilan  tanishib  chiqqandan  keyin  o’qituvchiga  ish  tartibini  va  maqsadini 
bayon qilib berishlari zarur. 
4)  Laboratoriya  ishlarini  bajarishga  kirishishdan  avval  texnika  xavfsizligi 
bo’yicha o’quvchilar bilan suhbat o’tkazilishi zarur. 
5)  Laboratoriya  mashg’ulotini  yakuni  sifatida  hisobot  tuzilishi  lozim.  Hi-
sobotda: Ishning nomi va tartib raqami, ishga kerakli asbob va uskunalar ro’yxati, 
qisqacha nazariya, tajribalar natijasi, xatoliklarni hisoblashlar qayd etiladi. 
 

---

 
89 
Uyda bajariladigan laboratoriya ishlari. 
 
Ayrim mavzular bo’yicha laboratoriya ishlari uy-ro’zg’or buyumlari bilan 
uyda  o’tkazilishi  ham  mumkin.  O’quvchilarning  darsdan  tashqari  olib  boradigan 
kuzatishlarini uy-ro’zg’or asboblari (radio, televizor, elektr schyotchigi, gaz plitasi, 
xolodilnik va h.k.), tabiat hodisalari, sanoat korxonalari, qishloq xo’jalik ishlari va 
h.k.bo’lishi mumkin. 
 
O’quvchilarning  mustaqil  ravishda  bajaradigan  kuzatish  va  o’lchashlari 
o’qituvchi tamonidan boshqariladi. 
 
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari. 
 
O’quvchilarga tavsiya etiladigan laboratoriya ishlari va kuzatish mavzulari 
sifatida quyidagilarni olish mumkin: 
1)  Jismlarning og’irlik markazini aniqlash. 
2)  Jismlar o’rtasidagi ishqalanish kuchini aniqlash. 
3)  Matematik mayatnikning tebranish davrini aniqlash. 
4)  Sham yoki chiroq yordamida havoda konveksiya hodisasini o’rganish. 
5)  Elektr schyotchigini nagruzkaga qarab aylanish tezligini kuzatish. 
6)  Turli jismlarni tirqishda, linzada tasvirini kuzatish.