O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

2.2. Maktab ma’ruzasini sistemali yondashuv usulida o’tishning didaktik 
ahamiyati. 

---

 
49 
 
Umumta’lim maktablarida fizikadan ma’ruza darslari ikkinchi bosqichda re-
jalashtirilgan. Bundan ko’zda tutilgan maqsad o’quvchilarga chuqur nazariy bilim 
berishdir. Chunki yuqori sinflarda o’quvchilarning onggi yetarli darajada rivojlan-
gan, matematik tushunchalar yetarli o’zlashtirilgan bo’lib ular nazariy bilimni egal-
lashga tayyor bo’ladilar. 
O’quvchilarga ma’ruza darslarida chuqur va mukammal nazariy bilim berish uchun 
har bir mavzuga sistemali yondashuv usulini qo’llash maqsadga muvofiq hisobla-
nadi.  Quyida  ma’ruza  darslarida  o’rganilayotgan  fizik  hodisalarning  ayrimlariga 
doir sistemali yondashuv usulini qo’llash bilan tanishamiz. 
 
Davlat  test  markazining  (DTM)  2001yildagi  axborotnomasida  qayd  etil-
ishicha  abituriyentlarning  nisbiylik  nazariyasiga  doir  savollarga  bergan  javoblari 
fizika bo’limlari orasida  eng past  ekan. Bu esa maktab  o’quvchilarining nisbiylik 
nazariyasini  o’zlashtirish  darajasi  past  ekanligidan  dalolat  beradi.  Misol  sifatida 
mexanik harakat qilayotgan 2 ta avtobusni olaylik va ular harakatini sistemali tahlil 
asosida o’rganaylik (3 rasm). 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
Agarda  bu  jarayonni  sistema  deb  qarasak,  uning  elementlari:  1-avtobus,  2-
avtobus,  inersial  sanoq  sistema  va  sistemaga  ta’sir  etuvchi  kuchlar:  avtobusning 
tortish kuchi-F
T
, og’irlik kuchi-P, ishqalanish kuchi-F
ish
, havoning qarshilik kuchi-
F
h
 Yerning reaksiya kuchi-Nlar hisoblanadi va hokazolar (3-rasm). 
 
Ushbu  sistemaning  sanab  o’tilgan  elementlari  soni  to’liq  emas,  biz  ushbu 
misolda bir qator muhim bo’lmagan elementlarni e’tiborga olmadik, bular atmos-
fera  bosimi,  havo  namligi,  harorati,  Yerning  elektr  va  magnit  maydonlari,  avto-
buslar harakatlanayotgan yo’lning holati (ho’l yoki quruqligi, Yer sharining noin-
ersial sanoq sistema ekanligi, Yerning Quyosh atrofidagi va o’z o’qi atrofidagi ay-
lanma harakati va h.k.).  
 
Endi avtobuslarning nisbiy tezliklari to’g’risida to’xtaylik. Agar ikkala avto-
bus  qarama-qarshi  tomonga  harakatlanayotgan  bo’lsa  ularning  nisbiy  tezliklari 
Galiley almashtirishlariga  asosan qo’shiladi. 
V
n
=V
1
+V
2
. 
 
Agar  avtobuslar  bir  tomonga  turlicha  tezlik  bilan  harakatlanayotgan  bo’lsa 
ularning nisbiy tezligi tezliklar ayirmasiga teng bo’ladi. 
V
n
=V
1
-V
2
.  Relyativik  hol  uchun  nisbiy  tezlik 
2
2
1
2
1
/
1
c
н








munosabat  orqali 
aniqlanadi. 
 
Agar ikkalasi bir yo’nalishda bir xil tezlik bilan (V
1
=V
2
) harakatlanayotgan 
bo’lsa, ularnig nisbiy tezligi V=0 ga teng bo’ladi. 
F
T 
N 
F
k 
P 
0 
F
k
 
N 
F
T 
V1
 
P 
V
2 
Х 
   3-Rasm 

---

 
50 
 
Harakatning  nisbiyligi  bilan  kundalik  turmushda  ham,  tabiat  hodisalari  va 
turli-tuman  fizik  jarayonlarda  ham  duch  kelish  mumkin.  Ammo  barcha  hollar 
uchun umumiy bo’lgan nisbiylik prinsipi yotadi. Bu prinsipni to’g’ri tushunish va 
uning  mohiyatiga  yetish,  barcha  fizik  hodisalar  to’g’risida  o’quvchilarda  to’g’ri 
mulohaza  yuritishga  olib  keladi.  Agar  mexanika  bo’limida  Galileyning  nisbiylik 
prinsipi  to’liq  o’zlashtirilmasa  keyinchalik  Eynshteyn  tomonidan  kashf  etilgan 
maxsus  va umumiy nisbiylik nazariyasi (elektrodinamik hodisalar uchun) ham tu-
shunarli bo’lmaydi. Shu sababli mexanik harakatning nisbiylik prinsipini sistemali 
yondashuv  usuli  yordamida  keng  va  har  tomonlama  chuqur  o’rganish  zarurati 
tug’iladi.  Bu  usul  bilan  maktab  ma’ruzasini,  suhbat  darslarini  ham  olib  borish 
mumkin. Yana bir misol: Mexanikaning  kinematika  bo’limi  moddiy  nuqta  modeli 
asosida  o’rganiladi,  ya’ni mexanik  harakat qilayotgan jismning  o’lchami qaralay-
otgan  sharoitda  e’tiborga  olinmaydi.  Bu  metodik  jihatdan  to’g’rimikan? 
O’quvchini  real  sharoitdan  chetlatish  emasmi,    o’quvchilarda  mavhum  tushun-
chalar yuzaga kelmasmikan degan savol tug’iladi. Bu albatta haqli e’tiroz, ammo 
moddiy  nuqta modelini kiritmasak, ba’zi massalalarni o’rganishda bir qator chal-
kashliklar  kelib chiqadi. 
 
Chunki  moddiy  nuqta  tushunchasi  elektr  bo’limida  (nuqtaviy  zaryad)  ham, 
butun olam tortilish qonuning o’tganda ham qo’llaniladi. Shuningdek moddiy nu-
qta  tushunchasi  makroskopik  jismlardan  tashqari  mikro  olamda  (atom  va  yadro) 
kechadigan jarayonlarda ham qo’llaniladi. 
 
Masalan, yadro o’lchami 10
-13
 sm bo’lsa, undan birinchi Bor orbitasida joy-
lashgan  elektrongacha  bo’lgan  masofa  r-0,5

10
-8
cm,  demak  ushbu  sharoitda  ham 
yadro va elektronlarni moddiy nuqta deb qarash mumkin. 
 
Demak,  har  bir  fizik  hodisa  yoki  kattaliklarni  sistemali  yondashuv  orqali 
o’rganish olam tuzilish to’g’risida o’quvchilarga chuqur va mukammal bilim ber-
ishga erishiladi.  Fizikadan  og’zaki dars turlarida sistemali  yondashuv usuli  orqali 
o’quvchilar bilimini bir sistemaga keltirish, mavzuga qiziqishini va darsning sama-
radorligini  oshirishga  erishish  mumkin.  Ikkinchidan  sistemali  yondashuv  usuli 
yordamida o’quvchilarda mustaqil fikrlash, har bir masalaga ijodiy yondashuv kabi 
ko’nikma va malakani shakllantirishga ham erishiladi.