O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Fizika fanini o’qitish jarayoniga sistemali yondashuv usuli 
 
Respublikamizda  xalq  ta’limi  sistemasida  olib  borilayotgan  islohatlar  hal 
qiluvchi  davrni  boshidan  kechirmoqda.  Qilinayotgan  islohatlar  va  o’zgarishlar 
zamirida hukumatimiz tamonidan o’z vaqtida qabul qilingan qaror va ko’rsatmalar 
turadi.  [1].  Ushbu  hujjatlarda  qayd  etilishicha  milliy  ta’lim  tizimini  johon  ando-
zalari  (standartlari)  darajasida  ko’tarish  ko’zda  tutiladi.  Bu  muammoni  amalga 
oshirish uchun ta’lim jarayoniga ilmiy nuqtai nazardan yondashuvni taqozo etmo-
qda.  Agar  ta’lim-tarbiya  jarayonini  sistema  deb  qaraydigan  bo’lsak,  u  murakkab, 
ochiq,  boshqariladigan,  takomillashib  boruvchi  nochiziqli,  dinamik  sistema 
hisoblanadi. 
 
Fizika fanini o’qitish jarayoniga sistemali usulda yondashsak uning element-
lari  va  ular  orasidagi  bog’lanishlarni  quyidagicha  sodda  model  tarzda  ifodalash 
mumkin.(1-rasm)  Sistema  elementlari  sifatida:  1)  fizika  fanining  o’quv  adabiyot-
lari,  2)  o’qituvchi,  3)  o’quvchi,  4)  fizikani  o’qitish  uslubiyati,  5)  o’quv-texnika 
vositalari (O’TV) va 6) o’quv dasturi olindi. Albatta o’quv jarayoniga ishtirok etu-
vchi elementlar soni juda ko’p. Biz shular orasidan eng muhimlarini tanlab oldik. 
Muhim bo’lmagan ikkinchi darajali elementlar  majmuasini  tashqi  madaniy muhit 
sifatida  ifodaladik.  Sistemaga  tashqi  muhitdan  kiruvchi  o’zgaruvchilarni  x
i
  bilan, 
sistema  elementlari  orasidagi  axborot  almashinuvini  z
i
,  sistemaning  tashqi  muhit 
bilan  axborot  almashinuvini  u
i
    orqali  ifodalaymiz.  (50-  betdagi  sxema)  sistema 
elementlari  orasidagi  axborot  almashinuvni  ikki  turga  ajratamiz.  Birinchisi 
yo’naltirilgan  aloqa  unda  sterelka  bir  tamonga  qo’yilgan  (masalan:  Z6,  Z7,),-
ikkinchisi-yo’naltirilmagan  o’zaro  aloqa  (masalan:  Z1,  Z2,  Z3,…,),  Ikkinchi  ax-
borot  almashinuvi  turli  sistema  elemenlari  orasida  teskari  aloqa  (obratny  svyaz) 
mavjudligini  bildiradi.  Sistemaga  kiruvchi  elementlarning  joylashuviga  ham 
e’borni qaratdik. O’qutuvchi ta’lim jarayonini aktiv ishtirokchisi bo’lganligi uchun 
uni sistemaning makazida joylashtirdik. U sistemani boshqa elementlaridan kerakli 
axborotlarni  olib,  uni  tahlil  qilib  dars  jarayonida  o’quvchilarga  yetkazadi. 
O’qituvchi bilan o’quvchi orasidagi muloqat (Z1)ikki taraflama bo’lib, uni quyida-
gicha  tushuntiramiz.  O’qituvchi  o’quvchiga  bergan  ma’lumotlarini  qanday 
o’zlashtirib  borayotganligiga  qarab  o’z  ish  rejasini  muvofiqlashtirib  boradi. 
O’qituvchi  fizika  fanidan  olayotgan  axborotlarni  (Z2),  FO’U  qoidalariga  (Z4), 
asoslanib, O’TV (Z3), yordamida o’quvchiga (Z1), yetkazadi. Sistemali yondashuv 
usulida o’quvchi passiv element sifatida qaralmaydi, balkim u sistemaning boshqa 

---

 
46 
elemetlari bilan aktiv o’zaro axborot almashuviga ishtirok etadi (Z5, Z7, Z1, Z10) 
Natijada  o’quvchi  mustaqil  fikrlash,  masalaga  ijodiy  yondashuv  kabi  xislatlarni 
egallab boradi. Shuningdek o’quvchi tashqi muhit bilan ham axborat almashuviga 
(Z10)ishtirok  etadi.  Tashqi  muhit  ham  bir  necha  elementlardan  tashkil  topadi. 
Tashqi  muhit  elementlari  qatoriga  maktab,  ommaviy  kutubxonalar,  madaniyat 
markazlari,  radio,  televideniya,  oila,  mahalla,  va  hokazo  elementlar  kiradi 
O’quvchi ushbu elementlar bilan axborot almashuvi natijasida uning ilmiy dunyo 
qarashi,  unda  milliy  iftixor,  vatanparvarlik,  mehnatsevarlik,  jonbozlik,  fanni 
o’rganishda sabr va matonat kabi hislatlar, shakllana boradi.  
 
Umumta’lim maktablarining asosiy vazifasi komil insonning (barkamol av-
lod) ta’lim-tarbiyasi hisoblanadi. Zamonaviy bitiruvchidan talab qilinadigan xislat-
lar  majmuasi  y
i
  o’zgaruvchilar  orqali  ifodalaymiz.  Bu  o’zgaruvchilar  soni  juda 
ham  ko’p,  ularning  asosiylari:  malaka,  yuksak  ilmiy  dunyoqarash,  ijodiy  fikrlay 
oladigan garmonik rivojlangan, vatanparvarlik va hokazolar hisoblanadi. 
 
Tashqi muhitdan sistemaga kiruvchi axborotlar majmuasini x
i
 orqali ifodala-
sak bu o’zgaruvchilar qatoriga quyidagilar kiradi: Davlat ta’lim standartlari (o’quv 
dasturlari, qaror va ko’rsatmalar), davlat buyurtmalari, byudjet mablag’lari va ho-
kazolar.  Ta’lim  jarayoni  sistemasini  mo’tadil  ishlashi  va  takomillashib  borishi 
uchun  tashqi  muhitdan  ko’rsatilayotgan  moddiy  mablag’lar  ham  kengayib,  oshib 
borishi  zarur.  Masalan:  hozirgi  kunda  har  bir  fizika  kabinetini,  televizorsiz,  kom-
pyutersiz tasavvur qilish mumkin emas. 
 
Sistema elementlari orasidagi bog’lanishlarni qarab chiqaylik. 
 
Z1-o’quvchi bilan o’qituvchi orasidagi o’zaro axborot almashuvi 
 
Z2-fizika fani bilan o’qituvchi orasidagi axborot almashuv 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
47 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
RASM 
 
 
 
 
 
 
 
Z3-o’qituvchi bilan O’TV orasidagi o’zaro axborot almashuvi 
 
Z4-FO’M dan o’qituvchiga keladigan axborot 
 
Z5-o’quvchi bilan O’TV orasidagi o’zaro axborot almashuvi 
 
Z6-FO’M dan O’TV ga keluvchi axborot 
 
Z7-fizikadan o’quvchiga keluvchi axborot 
 
Z8-fizika bilan FO’M orasidagi o’zaro aloqa 
 
Z9-o’qituvchi bilan madaniy muhit orasidagi o’zaro axborot almashuvi  
 
Z10-o’quvchi bilan madaniy muhit orasidagi o’zaro axborot almashuvi.  
 
Fizikani o’qitish jarayoni sistemasining elementlari bilan tanishamiz: 
 
O’quv  dasturi  bu  hujjat  hisoblanib,  bo’lajak  mutaxassis  shaxsiga  qo’yilgan 
talabalarga  mos  holda  ta’lim  mazmunini  va  uni  o’quvchilar  tomonidan 
o’zlashtirishni  tashkil  etish  usullarini  o’zida  aks  ettiradi.  O’quv  dasturi  didaktik 
tamoyillar: ilmiylik, tushunarlilik, ko’rsatmalilik asosida tuziladi. 
 
Darslik  fanga  oid  ilmiy  bilimlar  asoslarini  dasturga  mos  holda  bayon  qilu-
vchi  kitob  hisoblanadi.  Darslik  bilan  dastur  o’rtasidagi  ikki  tomonlama  o’zaro 
aloqa mavjud: Darslik-dasturni yangilanishiga, takomillashuviga ta’sir ko’rsatadi. 
 
Darslik  bu  pedagogik  tizimining  axborotli  modeli.  Chunki  pedagogik 
jarayon aniq boshqariladigan sistema hisoblananib, darslik pedagogik sistemaning 
alohida xususiyatlari va tamonlarini o’zida aks ettiradi. Darslikning takomillashti-
rish ikki usulda olib boriladi. 1-mazmunini  yangilash, 2-didaktik yechimlarni ish-
lab  chiqish  va  qo’llash.  Darslik  mazmunini  yangilashda  uning  politexnik  to-

---

 
48 
monlariga keng e’tibor qaratilishi lozim. Didaktik jarayonda: Fan bo’limlari orasi-
dagi ichki va fanlar orasidagi tashqi o’zaro bog’lanish e’tiborga olinadi. Darslikda 
kiritilayotgan  yangi  tushunchalar  obdon  o’ylanib,  o’quvchilarga  tushunarli 
bo’lishini hisobga olish zarur. 
 
FO’U  o’qituvchi  faoliyatining  muhim  bosqichi  hisoblanadi.  FO’U  asosida 
o’qituvchi dars jarayoniga YaPT larni qo’llaydi. 
 
YaPT-o’qitish  (dars)  jarayoning  modeli  hisoblanadi.  Dars  bu  didaktik 
jarayon.  O’qitish  jarayoni  klassik  (an’anaviy)  qoidaga  bo’ysunadi.  Ya’ni 
o’qituvchi  sinfga  kirib  dars  mavzusini  e’lon  qilib  uni  bayon  etishdan  boshlaydi. 
Didaktik  jarayonda  esa  o’qituvchi  mavzuni  bayon  qilishdan  oldin  o’quvchi 
diqqatini jalb qila oladigan faoliyat (mativasiya)ni vujudga keltirishdan boshlaydi. 
Ana  shu  mativasiya  jarayoni  o’quv-bilim  (dars)  jarayonining  kaliti  hisoblanadi. 
Ammo hozirgi kunda ko’pchilik o’qituvchilar ta’limning sehrli kalitidan foydalana 
olmayaptilar.