O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi



Download 1,22 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/106
Sana20.09.2021
Hajmi1,22 Mb.
#179951
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   106
Bog'liq
2 1 Fizikani o'qitish uslubiyati (Rustamov H) Maruza

Sistemali  modeli 


 
43 
o’zaro munosabatlarni e’tibordan chetda qoldiramiz. Nihoyat sistema elementalari 
orasidagi o’zaro munosabatlarni chekli deb qaralishi ham shubha tug’diradi. 
 
O’zaro  munosabatga  eng  kamida  ikkita  obyekt  ishtirok  etadi.  Obyektning 
xossasi boshqa obyektlar bilan o’zaro ta’sir jarayonida namoyon bo’ladi. Xossa har 
bir  obyektning  “atributi”  hisoblanadi.  Atributsiz  obyektning  faoliyati  (yashashi) 
mumkin  emas.  Masalan:  harakatsiz  materiyani  bo’lishi  mumkin  emas,  demak 
harakat  materiyaning  atributi  hisoblanadi.  Harakatsiz  zaryad  o’z  atrofida  elektr  
maydonini  hosil  qiladi,  harakatdagi  zaryad  elektr  maydonidan  tashqari  magnit 
maydonini  ham  hosil  qiladi.  Xuddi  shuningdek  yoki  “spin”,  massa,  zaryad 
elektronning atributi hisoblanadi. 
 
Shunday  qilib,  sistemaga  boshqacha  ta’rif    berish  mumkin.  Sistema, 
muhitdan  ajralib  chiqib,  muhit  bilan  o’zaro  aloqada  bo’lgan  va  bir  nechta 
elementlardan  tashkil  topgan  butunlikka  aytiladi.  Sistema  strukturasida  uning 
barcha  elementlari,  ularning  tashqi  va  ichki  o’zaro  aloqalari  o’z  aksini  topadi. 
Sistema  elementlari  (vershina)  va  o’zaro  aloqalar  (rebro)  birgalikda  “graf”  deb 
ataladi. Agar elementlar orasidagi o’zaro aloqa bir tomonlama bo’lsa strelka bilan, 
agar o’zaro aloqa ikki tomonlama bo’lsa, strelkasiz egri chiziq orqali ifodalanadi. 
Element o’z-o’zi bilan aloqada bo’lsa  unga “petlya” deyiladi. 
 
 
 
 
Sistema tarkibi va strukturasi 
 
Sistema  strukturasiniing  to’la  yoki  to’liqmaslik  darajasi  hozirgi  paytda  biz 
erishgan  bilimlarimiz  doirasi  bilan  belgilanadi.  Sistema  strukturasi  modelining 
adekvatligi  (to’g’riligi,  obyektiv  ekanligi)  tajribada  tasdiqlanadi.  Adekvat  so’zi 
quyidagi  ma’noni  anglatadi.  U  yoki  bu  model  adekvat  deyiladi,  qaysikim  u  biz 
erishgan  bilimlar  doirasida  hodisani  to’g’ri  talqin  qila  oladi  yoki  tushuntira  oladi. 
Masalan:  Olam  tuzulishining  geosintrik  modeli  adekvat  hisoblanib  kelinar  edi, 
chunki kundalik kuzatishlarga asosan, barcha samoviy jismlar Yer atrofida aylana 
bo’ylab harakatlanadi. Galiley va Koperniklar bu nazariyaning noto’g’ri ekanligini 
isbot qilishgandan keyin geliosentrik nazariya adekvat bo’lib qoldi.  
 
Vaqt  o’tishi  bilan  sistema  holatida  o’zgarish  yuz  bersa,  unga  dinamik 
sistema  deyiladi.  Ushbu  o’zgarishni  ifodalovchi  modelga  sistemaning  dinamik 
modeli deyiladi.  


 
44 
 
Sistema  bilan  muhit  o’rtasidagi  yoki  sistema  elementlari  orasidagi 
funksional  bog’lanish    chiziqli  yoki  nochiziqli  bo’lishi  mumkin.  Shuning  uchun 
sistema chiziqli yoki nochiziqli xususiyatga ega bo’lishi mumkin. Misollar:  
 
    
,
ma
F
kl
F


- chiziqli funksional bog’lanish. 
2
2
1
2
     
,
2
r
q
kq
F
at
S


 - nochiziqli funksional bog’lanish. 
 

Download 1,22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   106




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish