O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi


real modellar. Statik va dinamik modellar. Fizikani o’qitish jarayonida mod-



Download 1,22 Mb.
Pdf ko'rish
bet62/106
Sana20.09.2021
Hajmi1,22 Mb.
#179951
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   106
Bog'liq
2 1 Fizikani o'qitish uslubiyati (Rustamov H) Maruza

real modellar. Statik va dinamik modellar. Fizikani o’qitish jarayonida mod-
ellashtirishning didaktik asoslari. 
 
Tayanch  iboralar:  Model,  modellashtirish,  abstrakt  va  real  model,  sta-
tik va dinamik model, ingrediyent. 
 
Model  va  modellashtirish  fizika  fanining  rivojlanishida  keng  qo’llanilib 
kelingan  usul  hisoblanadi.  Model  har  qanday  ilmiy  izlanishning  zaruriy  vositasi 
hisoblanadi. 
 
Fizikani o’qitish jarayonida biz turli xil modellardan foydalanamiz: “moddiy 
nuqta”,” ideal gaz”, “real gaz”, “siqilmaydigan suyuqlik”, “nuqtaviy zaryad”, “si-
nov  zaryad”,  “absalyut  qora  jism”,  atomning  “planetar”  modeli,  yadroning  “tom-
chi”  modeli  va  h.k.  Shuning  uchun  fizika  o’qituvchisi  model  to’g’risida  yetarli 
bilimga  ega  bo’lishi  zarur.  Quyida  model,  uning  turlari  va  xossalari  to’g’risida 
umumiy ma’lumotlar bilan tanishamiz.  
 
Model,  real  narsa  va  hodisalarning  ideallashtirilgan  nusxasi  hisoblanadi. 
Modellarni  ikki  turga  ajratish  mumkin:  abstrakt  va  real  modellar.  Moddiy  (real) 
modellar: Maneken-inson tanasi modeli, samalyot, paraxod, ichki yonish dvigateli 
modellari  va h.k. Abstrakt modelga-“ideal  gaz”,  “absalyut qora jism”,  “yadroning 
tomchi”  modeli  va  boshqalar  misol  bo’ladi.  Modellashtirish  har  qanday  ilmiy 
izlanish faoliyatining zaruriy  vositasi hisoblanadi. Abstrakt model  imkoni boricha 
real  obyektga  yaqinlashtirishga  harakat  qilinadi  (2a-rasm,,)  moddiy    modellar  esa 
imkoni boricha abstrakt modelga yaqinlashtirishga harakat qilinadi (2b-rasm, ). 
 
 
                   abst.        Real                           abst -       real  
                                                                      rakt 
                                                                    model    
                 model    obyekt                                        obyekt 
                               
                               a)            (2-rsam)                      b) 
 
She’riyat,  poeziya,  san’at  asarlari  abstrakt  model  –  ular  doimo  realizmga 
(hayotga) yaqinlashtirishga harakat qilinadi. Moddiy modellar (pragmatik, amaliy), 
turli xil konstruksiyalar, dasturlar, standartlar, rejalar, shablonlar  va hokazolar ab-
strakt modelga yaqinlashtirishga harakat qilinadi (2b-rasm).  
Ideal model obyektga mos kelsa ham, u ma’lum xayoliy farazlardan tashkil 
topadi,  shuning  uchun  u  real  obyektning  barcha  xossalarini  o’zida  ifoda  eta  ol-
maydi.  Ideal  model    tajribada  sinovdan  o’tkazilib,  kamchiliklarga  bosqichma-


 
53 
bosqich  barham  berilib  u  takomillashtirilib  boriladi  va  shu  tariqa  real  obyektga 
yaqinlashtirilib  boriladi.  Masalan:  ideal  gaz  obstrakt  model  hisoblanadi,  uni 
kiritishda  biz  gaz  molekulalarining  xususiy  hajmini,  ularning  o’zaro  ta’sirini  va 
boshqa ko’pgina xossalarini e’tiborga  olmagan  edik. Tajriba natijalariga ko’ra bu 
model gaz holatini barcha xossalarini to’la yoritib bera olmaydi. Keyinchalik, “real 
gaz” modeli yaratildi va u Van-der-Vaals tenglamasida o’z aksini topdi. Real gaz 
modeli  ham  gaz  holatini  barcha  xossalarini  tushuntira  olmaydi,  lekin  u  ideal  gaz 
modeliga qaraganda ancha mukammal va tajriba natijalariga qisman mos keladi. 
Moddiy  yoki  amaliy  modellar  –  talab  va  istaklarni  amalga  oshirish  vositasi 
hisoblanib, model bilan real obyekt o’rtasida farq yuzaga kelganda, real obyektni 
o’zgartirish orqali uni modelga muvofiqlashtirishga harakat qilinadi. Demak mod-
diy  modellar  standart  vazifasini  o’taydi.  Bunday  modellarga  misol  qilib,  turli  xil 
rejalarni,  dasturlarni  ishchi  chizmalar,  shablonlar,  texnologik  xaritalar  va  hoka-
zolarni keltirish mumkin.  
 
Statik va dinamik modellar 
Barcha  modellarni harakatsiz (statik) va harakatlanadigan (dinamik) model-
larga bo’lish mumkin. Statik modellarga: samolyot modeli, ichki yonish  dvigateli, 
kristall  panjarasi  modellari  kiradi.  Dinamik  modellar:    harakatlanadigan  turli  xil 
mexanizmlar, jarayonlar, tajribalar  va h.k. Dinamik modellar sinovdan o’tkazilib, 
sistemaga  turli  xil  tuzatishlar  kiritilib  takomillashtirilib  boriladi.  Sanoatda  u  yoki 
bu asbob yoki uskuna, mashinalarning eng avvalo tajriba nusxasi (modeli) yasalib, 
uni sinovdan o’tkazgandan keyin, tuzatishlar kiritib so’ngra ommaviy ravishda ish-
lab chiqarila boshlanadi. 
 
Modellar ham sistema hisoblanadi, sistemani tahlil qilish yo’li bilan u tako-
millashtirilib boriladi. 
 

Download 1,22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   106




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish