O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

moyadro  reaksiyasi  va  uni  boshqarish  muammolari.  Elementar  zarrachalar 
fizikasi. 
Tayanch iboralar: Majburiy va spontan nurlanish, lazer, radioaktivlik, 

, 

, 

 nurlanish, massa deffekti, termoyadro reaksiya. 
 
Bizni  o’rab  olgan  olam  va  undagi  moddalar  qanday  tuzilgan?  u  qanday 
tarkibiy  qismlardan  iborat?  degan  savol  bilan  olimlar  juda  qadimdan  qiziqib 
kelishgan. Ioniylar davrida miloddan avval (7-3 asrlar) olamni tashkil etuvchi nar-
salar  asosida  to’rt  narsa:  tuproq,  suv,  havo  va  alov  yotadi  deb  aytishgan.  Keyin-
chalik  (miloddan  avval  4-asrlar)  Demokrit  moddalar  tuzilishining  atom  nazari-
yasini  yaratdi.  Bu  nazariya  to  XIX  asrgacha  olimlar  tomonidan  takomillashtirilib 

---

 
115 
kelindi.  Tabiatda  atomdan  kichik  (elementar)  zarrachalar  yo’q  deb  kelindi.  1896 
yilda  A.Bekkerel  tomonidan  tabiiy  radioaktivlikni,  1891  yilda  elektronning  ochil-
ishi atomning elementarligi to’g’risidagi fikrlarning barbod bo’lishiga olib keladi. 
Ushbu  tajriba  natijalari  asosida  Tomson  atom  madelini  yaratdi.  Uning  fikricha 
atom musbat zaryadli “Flyuid-efir” ya’ni uzluksiz muhitdan iborat bo’lib, manfiy 
zaryadli  elektronlar  ushbu  muhitda  ma’lum  tartibda  joylashgan  deb  taxmin  qildi. 
Atomning Tomson modeli klassik fizika qonunlariga asoslanib atomda kechadigan 
bir  qator  jarayonlarni  izohlab  bera  olsada,  ba’zi  hodisalarni  tushuntirishga  ojizlik 
qilar edi.  
 
Tabiiy radioaktivlikning ochilishi atom tarkibida musbat zaryadli zarrachalar 
ham  borligidan  dalolat  berar  edi.  1906  yillarda  ingliz  fizigi  Rezerford  va  uning 
shogirdlari    o’tkazgan  tajribalarga  asoslanib  atomning  “Planetar”  modeli 
yaratishdi. Ushbu modelga asosan  atom musbat zaryadli yadrodan (r~10
13
sm), va 
uning atrofida berk orbitalar bo’yicha (r~10
-8
sm) joylashgan manfiy zaryadli elek-
tronlardan  tashkil  topgan  ekan.  Atomning  Rezerford  modeli  klassik  elektrodi-
namika qonuniga ko’ra turg’un holatda bo’la olmaydi. Rezerford modelining kam-
chiligini N. Bor tuzatdi va u o’zining uchta postulotini taklif etadi. 
1.  postulati:  Elektronlar  atom  yadrosi  atrofida  faqat  mumkin  bo’lgan  aniq  energi-
yali stasionar orbitalar bo’ylab harakatlanadi. 
2.  postulati:  Elektron  stasionar  orbitada  harakatlanayotganda  uning  impulsi  mo-
menti faqat karrali qiymatlarni ola oladi. 
0
2
n
n
h
m
r
n


 
 
      n-orbitaning  tartib  raqami,  m
0
-elektron  massasi, 


uning  tezligi 
r
n
-orbita radiusi, h-Plank doimiysi. 
 
3.  postulati:  elektron  bir  stasionar  orbitadan  boshqasiga  o’tganda,  atom  o’zidan 
yorug’lik kvantini (foton) chiqaradi. 
 
4
2
2
2
0
4
4
2
3
2
2
2
3
0
0
1
;
8
1
1
1
1
(
)
;
8
8
e
n
e
e
m
n
m e
W
h n
m e
m e
W
W
R
тс
h c n
m
h c




 











 
 R-Ridberg doimiysi deyiladi. 
 
 
Atom  uyg’ongan  holatda  turg’un  bo’lmayda,  u  10
-8
s  ichda  turg’un  holatga 
o’tganda  kvant  energiyasini  (foton)  chiqaradi.  Bunga  atomning  spontan  (o’z- 
o’zidan) nurlanishi deb ataladi. 
 
1905 yilda A. Eynshteyn atom spontan nurlanish bilan birgalikda  majburiy 
nurlanishi ham mumkin degan g’oyani ilgari surdi. Atomning majburiy nurlanishi 
juda ko’p olimlar tomonidan o’rganildi. Bu ilmiy izlanishlar natijasida 1954 yilda 
rus  fiziklari  A.  M.  Proxorov,  N.  G.  Basov  va  amerikalik  olimlar  Ch.  Tauns  va 
Shavlovlar  tomonidan  atomning  majburiy  nurlanishiga  asoslangan  lazer  asbobi 
yaratildi. 1963 yilda lazer ixtirochilariga Nobel mukofoti berildi. 
 
Lazer  asboblarini  elektromagnit  to’lqin  shkalasining  barcha  sohalarida 
yaratish imkoniyati bor. Ammo hozircha radio to’lqinlar, infraqizil, ko’rinish va ul-

---

 
116 
trabinafsha  nurlar  sohasida  yaratilgan.  Kelajakda  rentgen,  va 

-nurlanish  diapa-
zonida nur chiqara oladigan lazerlar yaratish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib boril-
moqda.  
 
 
Lazer  asboblari  hozirgi  kunda,  radio,  televizor,  medisina,  qishloq  xo’jaligi, 
harbiy maqsadlarda va sanoatning turli tarmoqlarida ishlatilmoqda. 
 
Yadro tarkibi va strukturasi. 
 
Atom  tuzilishi  oydinlashgach,  olimlarni  endi  yadro  tarkibi  va  tuzilishi 
qiziqtira boshladi. Klassik nazariyaga asosan musbat zaryadli protonlar juda kichik 
hajmli (r~10
-13
cm) yadroda bo’lishi Kulon qonunigi ko’ra mumumkin emas edi. 
 
Musbat zaryadli protonlarni yadroda tutib turuvchi yana boshqa bir zarracha 
bo’lishi  kerak  degan  fikr  paydo  bo’ldi.  Kvant  mexanikasidagi  Geyzenberg  no-
aniqligi  elektronning yadro tarkibiga kirishini inkor etar edi. 
 
D. Chedvik tomonidan massasi proton massaga yaqin, ammo zaryadsiz zar-
racha  neytron  ochildi.  Shundan  so’ng  yadroning  proton-neytron  modeli  D. 
Ivakenko va Geyzenberglar tomonidan ilgari surildi. 
 
Bitta proton va neytron birgalikda nuklon deb ataldi. Nuklonlar bir-birlari bi-
lan yadro kuchi orqali bog’langan. Bu kuch tabiatini klassik fizika  doirasida izoh-
lash mumkin emas ekan. Bu kuchli o’zaro ta’sir nazariyasi E. Fermi tomonidan il-
gari surildi. 
 
Yadroda  doimo  proton-neytronga  va  neytron-protonga  aylanib  turar  ekan. 
Ushbu aylanish vaqtida nuklonlar 

-mezonlar bilan o’zaro almashinib turadi. 
 
Bunday  o’zaro  almashinuvni  faqat  kvant  nazariyasi  doirasida  tushuntirish 
mumkin va bunday almashinuv nuklonlar o’rtasida kuchli o’zaro ta’sirni ya’ni tor-
tishuvni yuzaga keltirar ekan. Bunga yadro bog’lanish energiyasi deb atalib, yad-
roning turg’unligini ta’minlaydi. Yadroning bog’lanish energiyasi nisbiylik nazari-
yasining massa bilan energiya orasidagi bog’lanish formulasi  
Ye=

mc
2
 
orqali hisoblash mumkin bo’ladi. 

m=(Zm
p
+(A-Z)m
l
)-M
ya
 ga massa deffekti deyiladi, S- yorug’likninig vakuumdagi 
tezligi,  A-Z=N-neytronlar  soni,  Z-yadrodagi  protonlar  soni,  A-yadroning  massa 
soni  
Doimo:   Zm
p
+(A-Z)m>M
ya
.