O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

Tushuncha	Mazmuni
Muhim belgilari

Nazorat uchun savollar:

1) O‘zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyot bosqichlari

2) Maktabgacha ta’limda boshqarishning ob’ekti, predmeti

3) Maktabgacha ta’limda tashkil etish va boshqarish fanining maqsad va vazifalari

Tayanch iboralar: usluksiz ta`lim, maktabgacha ta`lim, ta`lim tizimi, ta`lim taraqqiyoti, asosiy hujjatlar, tamoyil.

Mustaqllik yillarida mamlakatimizda O`zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbarligida davlat va jamiyat hayotini, jumladan, ta’lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqbolning dastlabki yillaridayoq Prezidentimiz kadrlar tayyorlashning zamonaviy yagona tizimini yaratish g’oyasini ilgari surib: «Ta’lim berishning, ma’naviy, axloqiy va kasb malakasi bo’yicha tarbiyalashning mutlaq yangi tizimi ishlab chiqilishi zarur. Sifat jihatidan butunlay yangi o`quv dasturlari yaratilishi darkor»¹, deya ta’kidlagan edi. Davlatimizning birinchi rahbarining ushbu fikrlari keyinchalik ta’lim-tarbiya sohasiga oid ko`plab qarorlarning, tegishli me’yoriy hujjatlarning, eng muhimi, butun dunyo jamoat­chiligi tomonidan tan olingan Kadrlar tayyorlash mil­liy dasturining yaratilishiga metodologik asos sifatida xizmat qildi. Ushbu dasturda maktabgacha va maktab, o`rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy ta’limni uch bosqichda isloh qilishi, besh bosqichli ta’lim tizimini yara­tish ko`zda tutilgan edi.

Bu boradagi milliy dastur konseitsiyasi birinchi Prezidentimiz tomonidan 1997 yil Oliy Majlisning IX sessiyasida «Barkamol avlod — O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» nomli ma’ruzasida asoslab berildi. Unga binoan, mamlakatimizda noyob, dunyoda o`xshashi yo`q, uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi.

Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi — bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta’minlash, qobiliyatlarini ro`yobga chiqarish, o`qishga, doimiy ta’lim olish uchun zarur bo`lgan ko`nikmalarni shakllantirish va maktabda muvaffaqiyatli o`qish uchun tayyorlashdan iborat. Maktabgacha tarbiya muassasalari bolalarning bilimi va amaliy ko`nikmalarini shakllantirish bilan birga, ularni vatanparvarliq mustaqillik g’oyalariga sadoqat, tariximiz va boy ma’naviy-ma’rifiy merosimiz va qadriyatlarimizga yuksak hurmat ruxida tarbiyalashda muhim o`urin tutadi.

Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatining qonuniy asoslari «Ta’lim to`g’risida»gi Qonun (1992 y.), Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 y.), «Maktabgacha ta’­lim to`g’risida»gi Konsepsiya (2008, 2011), «Maktabgacha ta’lim muassasalari to`g’risida»gi Nizom (2007), «Bolajon» dasturi (2010,2016) va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan.

Masalan, 2008 yilda Xalq ta’limi vazirligi tomo­nidan ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta’lim to`g’risida»gi Konsepsiyada maktabgacha ta’lim muassasalari taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlari, ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish usul va uslublari belgilab berilgan bo`lib, bu borada ilgari surilgan davlat talablari har bir bolaning yoshini e’tiborga olgan holda rivojlanish darajasini aniqash, pedagog va tarbiyachilar ish samaradorligini oshirish imkonini beradi. O`zbekiston Res­publikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2010 yil 18 iyunda qabul qilingan «Davlat ixtisoslashtirilgan mak­tabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g’risida»gi qaroriga asosan mazkur muassasalarning moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi, zarur mutaxassislar, jumladan, psixologlar, defektologlar va tibbiy xodim-hamshiralar bilan to`liq ta’minlandi. Ushbu muassasalarda imkoniyati cheklangan bolalarga yordam be­rish va ularni maktabda o`qitish uchun barcha ishlar amalga oshirilmoqda.

Respublikadagi barcha maktabgacha ta’lim muassasala­rida bolalarning hayoti va sog’ligini muhofaza etish masalalariga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan, Xalq ta’limi va Sog’liqni saqlash vazirliklari tomonidan ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta’lim muassasalarida bola hayoti va sog’ligini muhofaza etish tartibi to`g’risi da»gi Nizomda bolalar hayoti va sog’ligini muhofaza etishni tashkil qilish tartibi, bolalarning muassasaga kelib-ketish qoidalari, binoda sog’liqni muhofaza etishga, yong’in xavfsizligiga doir talablar bayon etilgan.

Bugungi kunda O’zbekistondagi maktabgacha ta’lim mu­assasalari faoliyat yo’nalishlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  bolalar yaslisi, bolalar yasli-bog’chalari, bolalar bog’chalari, oilaviy bolalar bog’chasi (ham aloxida muassasa, ham filial tarzida);
  
• 
  maktabgacha va boshlang’ich ta’lim (bolalar bog’chasi - maktab);
  

. bir necha ustuvor yo’nalishda faoliyat yurituvchi mak­tabgacha ta’lim (badiiy-esgetik tillarni o’rganish va sport yo’nalishlari va x-k);

• 
  imkoniyati cheklangan bolalarga (jismoniy yoki ruhiy jihatdan) malakali yordam ko’rsatadigan bolalar bog’chasi;
  
• 
  tibbiy-gigiyenik profilaktik va sog’lomlashtirish tadbirlari orqali jismonan zaif bolalarga qo’llab turish va ularning sog’ligini tiklashga yo’naltirilgan bo­lalar bog’chasi;
  
• 
  aralash tusdagi bolalar bog’chasi (uning tarkibi ta umumrivojlantiruvchi, sog’lomlashtiruvchi va boshqa guruhlar kirishi mumkin).
  

Ta’kidlash joizki, maktabgacha ta’lim oldida turgan maqsad hamda vazifalarni amalga oshirishda jamoat va xayriya tashkilotlari, mahalla, xalqaro jamg’armalar, shu­ningdek tadbirkorlik tuzilmalari faol ishtirok etib kelmoqda.

Bugungi kunga kelib, respublikada 6911 ta maktabgacha ta’lim va 605 ta maktabdan tashqari muassasalar faoliyat yuritib, ularda amaldagi qonunchilikka binoan, ta’lim-tarbiya ishlari, asosan, o`zbek tilida, shuningdeq qoraqalpoq rus, tojik qirg’iz va qozoq tillarida olib borilmoqda.

O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi davalat siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:

1. 
   ta’lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterga ega ekani;
   
2. 
   ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
   
3. 
   o`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim yo`nalishini akade­mik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o`qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
   
4. 
   ta’lim tizimining dunyoviyligi;
   
5. 
   Davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olish xuquqiga ega ekani;
   
6. 
   ta’lim dasturini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
   
7. 
   har bir shaxsning bilim olishi va iste’dodini rivojlantirishni rag’batlantirilishi;
   
8. 
   ta’lim tizimida davlat va ijtimoiy boshqaruvining o’zaro uyg’unligi.
   

Bu ustuvor tamoyillarga tayangan holda maktabgacha ta’­lim tizimini boshqarishda quyidagi omillar alohida ahamiyat kasb etadi:

1. 
   demokratik-xalqparvarlik asosida boshqaruv. O`zbe­kiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Xalq ta’limi tizimiga doir qonun hujjatlari asosida ishlarni tash­kil etish;
   
2. 
   yakkaboshchilik tamoyili — ma’lum maksadga kara- tilgan ish usuli bulib, maktabgacha ta’lim muassasalari yillik ish rejasini tulik bajarishga karatiladi;
   
3. 
   hamkorlik tamoyili — barcha masalalarni jamoa a’zolari bilan birgalikda hal etishni nazarda tutadi;
   

4) aniqlik tamoyili — pedagogiq metodik va xo`jalik ishlarini ma’lum maqsadga qaratilgan holda aniq, puxta tashkil etish va bajarilishini tahlil qilish;

4. 
   xo`jalikni boshqarish tamoyili — ish yuritishni tug`ri tashkil qilish asosida smetadagi mablag’arni t`g’ri taqsimlash, uning bandlarini o’z vaqtida bajarilishi ustidan nazoratni olib borish;
   
5. 
   tanqid va o`z-o`zini tanqid — rahbar va har bir xodimning o`z ishiga nisbatan talabchanlik bilan yondashish, mehnat va ishlab chiqarish intizomiga rioya qilish, ba- jaradigan ishlarga tanqidiy munosabat;
   
6. 
   farqlash tamoyili — ishdagi ijobiy va salbiy jihatlarni va ilg’or ish tajribalarni ko`ra olish;
   
7. 
   yangilikni his qila olish tamoyili — o`z ustida tinimsiz ishlash asosida ta’lim sohasidagi o`zgarish va yangiliklardan xabardor bo’lish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya va ilgor pedagogika texnologiyalarni o`zlashtirish va ish faoliyatida qo’llay olish.
   

Maktabgacha ta’limni tashkil etish va unga rahrarlik qilish sohasining metodologik asosini O`zbekistan Respublikasining Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Maktabgacha ta’lim to’g’risida»gi konsepsiya va nizomda ko’rsatib berilgan maqsad va vazifalar tashkil etadi. Shu bilan birga, maktabgacha ta’lim muassasasi mustaqil ravishda o`z faoliyatiga taalluqli masalalar yuzasidan, qonunchilikka va pedagogik tamoyillarga zid bo’lmagan har qanday qarorlar qabul qilishga haqlidir.

Uzluksiz ta’lim tizimi va kadrlar tayyorlashning davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tarkibiy jihatdan o`zgartirish va ularni izchil rivojlantirish davlat tomonidan boshqarib boriladi. Barcha bo’g’in ta’lim boshqaruv organlarining huquq va vakolatlari «Ta’lim to’g’risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi. Mazkur qonun ta’lim muassasalari faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslarini belgilab berish barobarida uning moliya-xo’jalik ishlarini to’g’ri va oqilona yuritishni, ta’lim jarayonini tashkil etishda o’quv yurtlarining mustaqil fa­oliyat ko’rsatishini ta’minlaydi.

Ta’lim muassasalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda attestasiyadan o’tkaziladi hamda akkreditatsiya qilinadi. Akkre­ditatsiya yakunlariga ko’ra, ularga ta’lim soxasida faoli­yat yuritish huquqi beriladi.

Muassis tashkilotlar, mahalliy hokimiyat organlari, tadbirkorlar doiralari, jamoat tashkilotlari, turli jamg’armalar va homiylar vakillarini o’z ichiga olgan vasiylik va kuzatuv kengashlarini tuzish orqali ta’lim muassasalarida samarali jamoat boshqaruvi tizimi joriy etiladi.

Shunday qilib, mustaqillik yillarida mamlakatimizda ta’lim tizimi, jumladan, maktabgacha ta’lim tizimini tubdan yangilash va takomillashtirish davlatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylandi. Shu yillar mobaynida yurtimizda mazkur sohani rivojlantirishning mustahkam huquqiy-konstitutsional asoslari yaratildi. Jumladan, «Ta’lim tug’risida»gi Qonunning alohida moddasi maktabgacha ta’lim ga bag’ishlangani shundan dalolat beradi.

Unga ko’ra, maktabgacha ta’lim tizimining asosiy maqsadi — bola shaxsining asoslarini shakllantirish, uning jismoniy va aqliy jihatdan sog’lom va yetuk bo’lib voyaga yetishini ta’minlash, ta’limning keyingi bosqichi — o’rta maktabda o’qishga tayyorlash, bilim olishga qiziqishini uyg’otishdan iborat. Shuningdek ushbu moddada, «maktab­gacha ta’lim olti-etti yoshgacha oilada, davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladi», deya qayd etilgan.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy maqsadi ham komil inson tarbiyasiga qaratilgan. Mazkur huquqiy negizlar asosida yaratilgan maktabgacha ta’lim konsepsiyasiga tayangan holda maktabgacha ta’limning tarkibi va mazmunini qayta ko’rib chiqish, jismoniy, ma’naviy va intellektual jihatdan barkamol, mustaqil fikrlaydigan yosh avlodni shakllantirish, uni milliy an’ana va qadriyatlarimiz, buyuk ajdodlarimiz qoldirgan ulkan ma’naviy-ma’rifiy meros, xalq pedagogikasi tajribasi, zamonaviy ilm-fan erishgan yutuqlarga tayangan holda tarbiyalash, tarbiyaviy jarayonda maktabgacha ta’lim muas­sasalari, oila va ota-onalarning o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish masalalari uzluksiz va izchil hal etilmoqda.

Shu ma’noda 1993 yilda qabul qilingan hamda farzandlarimizni yoshligidanoq jismonan, ruhan, ma’naviy jihatdan tarbiyalashni ko’zda tutgan «Sog’lom avlod uchun dasturi» ham beqiyos ahamiyat kasb etadi. Unda, jumladan, quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutilgan:

1. 
   maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya mazmunini takomillashtirish va boyitish;
   
2. 
   maktabgacha ta’lim muassasalarida basseyn, suv havzalari, turli sport inshootlari va to’garaklarini tash­kil etish;
   
3. 
   bu borada mamlakatimizda va xorijda to’plangan ilg’or tajribani o’rganish va ommalashtirish;
   
4. 
   mashg’ulotlarni qiziqarli o’yin tarzida, xususan, xalq milliy o’yinlari asosida tashkil etish va o’tkazish;
   
5. 
   bolalarning sog’lig’ini saqlash, muhofaza qilish va mustahkamlash, sog’lomlashtirish va chiniqtirish mash- g’ulotlarini uzluksiz olib borish.