O’zbekiston respublikasi оliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Grammatika  va  uning  vazifalari

.  Grammatika  tilshunoslik  fanning nazariy 

bo‘limlaridan  biri  bo‘lib,  gapda  so‘zlaning  o‘zgarishi  va  birikishi  haqidagi 

qoidalarni  o‘rgatadi.  Grammatika  atamasining  ikki  ma'nosi  mavjud.  Birinchidan, 

grammatika  tilning  muayyan  tarkibiy  qismi,  grammatik  qurilishini  ifodalasa, 

ikkinchidan  shu  grammatik  qurilishga  xos  qoidalarni  umumlashtirib,  uni  ilmiy 

---

 

 

- 20 - 

- 20 - 

asosda  o‘rganuvchi  fanni  bildiradi.  Tilning  grammatik  qurilishi  grammatikaning 

tekshirish  obyektidir.  Ma'lumki,  har  qanday  tilning  o‘ziga  xos  grammatik  qurilishi 

mavjud  bo‘ladi.  Tilning  grammatik  qurilishi  muayyan  tilni  boshqa  tillardan 

farqlovchi  o‘ziga  xos  belgilardan  biridir.  Shu  boisdan  grammatika  tilning  eng 

yuqori, oliy  shaklidir. 

Binobarin  grammatikasiz  fikr  ifodalab  bo‘lmaydi.'Tilning  grammatik  qurilishi  o‘z-

o‘zidan  vujudga  kelmaydi.  U  nutq  jarayonida  tilning  fonetik  va  lug'aviy  tomonlari 

bilan  bog‘liq  holda  borliqdagi  narsa va hodisalarni umumlashtirish asosida vujudga 

keladi.  Biroq  grammatika  tilning  boshqa  sohalariga,  chunonchi,  lug'at  tarkibiga 

ko‘ra  ham  keng  qamrovlidir.  Chunki  grammatikada  faqat  so‘zlar  emas,  balki  ular 

orasidagi  munosabatlar  ham  ifodasini  topadi,  ya'ni  tildagi  har  bir  so‘z  lug'aviy 

ma'no  ifodalaydi.  Biroq  bu  ma'nolarning  o‘zi bilan fikr ifodalanmaydi. Ko‘rinadiki, 

so‘zlar  nutqda  grammatik  jihatdan  shakllangan  bo‘lsa,  o‘zaro  bir-biri  bilan 

bog'lansagina  fikr  ifodalash  uchun  xizmat  qiladi.  Shunday  ekan  har  qanday  so‘z 

birikmalari  va  nutqning  asosida  so‘z  yotadi.  Shu  jihatdan  tilning  grammatik 

qurilishi  lug'at tarkibi  bilan  chambarchas bog‘langandir. 

Grammatika  tilning  eng  oliy  ko‘rinishi  sifatida  yakka  birliklar  asosida  emas 

umumlashmalar  asosida  vujudga  keladi.  Masalan,  kitob,  daraxt,  bola,  talaba,  gul 

so‘zlari 

turli 

predmetlarning 

nomini 

bildiruvchi 

so‘zlardir. 

Biroq 

ular 

grammatikada  bir  grammatik  kategoriya  -  ot  turkumidir.  Bu  holat  grammatik 

umumlashmadir.  Shu  asosida  grammatika  tildagi  so‘zlar  uchun  umumiy  bo‘lgan 

hodisalarni  o‘rganish asosida ularni  muayyan  tizimda  birlashtiradi.   

---

 

 

- 21 - 

- 21 - 

Ikkinchidan,  grammatikadan  tashqarida  so‘zlar  til  uchun  oddiy  material,  ular 

grammatik  munosabatlar  asosida  birikadi.  Demak,  grammatika  tildagi  lug'aviy 

materiallarni  ma'lum  maqsadlarga  ko‘ra  ishlatish  vazifasini  ham  bajaradi.  Til 

grammatik  qurilishining  muhim  xususiyatlaridan  biri  uning  takomillashib,  o‘zgarib 

borishidir.  Bunday  o‘zgarishlar  jamiyat  taraqqiyotidagi  obyektiv  qonunlar  asosida 

vujudga  keladi.  Ammo  tilning  grammatik  qurilishi  til  uchun  umumiy  bo‘lgan 

normalarga,  qoidalarga  bo‘ysunadi.  Masalan,  adabiy  tilda  ega  gapning  birinchi 

qismida  kelishi  yoki  aniqlovchi  aniqlanmishdan  oldin  kelishi:  keng  dala,  moviy 

ko‘l,  ulkan  tog';  qaratqich  bilan  qaratmishning  shaxs  va  sonda  moslashib  kelishi: 

mening  do‘stim,  uyning  eshigi,  kitobning  varag'i  -  til  normalari  asosidagi 

hodisalardir.  Bu  normalar  grammatikada  ham  grammatik  qurilishga  xos  qonun-

qoidalar asosida o‘z ifodasini topadi. 

So‘zlar  obyektiv  bog‘liq  bo‘lgan  narsa  va  hodisalar  haqidagi  tushunchalarni 

ifodalaydi.  Bunday  tushunchalarning  ifodalanishi  so‘zning  lug'aviy  ma'nosidir. 

Masalan, 

paxta

 so‘zi asosida oppoq, yumshoq predmetning tushunilishi shu so‘zda 

mavjud  bo‘lgan lug'aviy  ma'nodir. 

So‘zlar  lug'aviy  ma'no  ifodalashiga  ko‘ra  tilda  o‘ziga  xos  mustaqillikka  ega 

bo‘lgan,  lug'aviy  jihatdan  shakllangan  birliklardir.  Lug'aviy  ma'no  so‘zlarning 

birlamchi,  asosiy,  nutqdan  tashqaridagi  ma'nosi  boiib,  shu  ma'no  orqali  s o‘zlar 

narsa-hodisalar  haqidagi  tushunchalarni  ifodalaydi.  Tushuncha  esa  narsa-

hodisalaming  kishi  ongida  aks  etishidir.  So‘zlar  lug'aviy  ma'nosiga  ko‘ra 

leksikologiyaning  tekshirish  obyektidir.  Nutqda  so‘zlar  faqat  lug'aviy  birlik  bo‘lib 

---

 

 

- 22 - 

- 22 - 

qolmaydi,  balki  nutq  vositasiga  aylanadi,  ya'ni  o‘zaro  birikadi,  bog‘lanadi.  Bu 

jarayonda  so‘zlar  turli  qo‘shimcha  ma'nolarni  ifodalaydi.  Turli  munosabatlarni 

bildiruvchi  bunday  ma'nolar  lug'aviy  ma'nodan  tashqaridagi  qo‘shimcha 

grammatik  ma'nodir.