O’zbekiston respublikasi оliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Antonimlar

  gr.-anti  "zid",  onoma  "nom"  demakdir.  Zid  tushunchalarni 

ifodalaydigan 

so‘zlar 

antonimlar  deyiladi.  Bunday  so‘zlar  ifodalaydigan 

tushunchalarning  mazmuni  ikkinchi  tushunchaga  zid  qo‘yiladi.  Masalan,  oz-ko‘p, 

yaxshi-yomon, past-baland, oq-qora, qattiq-yumshoq, kun-tun kabi.  

Morfologiya

.  Grammatika  ikki  qismdan:  morfologiya  va  sintaksisdan  iborat. 

Morfologiya  so‘zlarning  tuzilishi  va  o‘zgarishi,  so‘z  turkumlarini  o‘rganuvchi 

sohadir.  So‘z  turkumlari  va  ularning  xususiyatlarini  tekshirish  morfologiyaning 

muhim  vazifalaridandir.  Ma'lumki,  so‘zlar  turli  grammatik  ma'nolarni  ifodalaydi. 

Grammatik  ma'no  ifodalashiga  ko‘ra  so‘zlar  har  xil  shakllarda bo‘ladi. So‘zlardagi 

bunday  shakllarni  ham  morfologiya  o‘rganadi.  Morfologiya  atamasining  morfo  - 

shakl,  logos  –  so‘z  ekanligi  ham  uning  so‘z  shakllari  haqidagi  ta'limot  ekanligini 

ko‘rsatadi. 

Til sathi sifatida morfologiya nisbatan qamrovdor bo‘lib, so‘z shakllari, so‘zlarning 

tuzilishi  va  o‘zgarishi,  so‘z  turkumlari,  ularning  qonuniyatlarini  o‘rganuvchi 

ta'limotdir. 

So’z  shakllari

.  So‘z  shakllari  hodisasi  tilshunoslikdagi  o‘ziga  xos  hodisalardan 

biridir.  Unda  ma'lum  so‘zning  o‘z  lug'aviy  ma'nosini  saqlagan  holda  turli 

shakllarda  qo‘llanilishi  tushuniladi.  Masalan, kitob, kitobi, kitobdan, kitobimiz. 

So‘z  shakllarining  o‘zgarishi  dastlab  shu  so‘zning  lug'aviy  ma'nosiga  daxldor 

bo‘lib,  uni  qaysi  turkumga  mansubligini  belgilaydi  va    shu  turkumga  xos 

qo‘shimchalar asosida o‘z shaklini o‘zgartiradi:   

Masalan,  qizil,  qizg'ish, qizilroq.   

---

 

 

- 19 - 

- 19 - 

So‘z  shakllarining  o‘zgarishidagi  bu  holat  belgilangan,  turg'un  holat  emas.  So‘z 

shakllarining  o‘zgarishi  uchun  asos  bo‘ladigan  qo‘shimchalar,  so‘zlarning 

muayyan  turkumga  taalluqli  ekanligini  belgilashda  muhim  bo‘lsa-da,  boshqa 

turkumga  xos  qo‘shimchalarni,  ayniqsa,  otlardagi  kelishik,  egalik  ba'zan  ko‘plik 

qo‘shimchalarini  boshqa  turkumdagi  so‘zlar  olgan  holda  o‘z  shaklini  o‘zgartadi. 

Masalan,  kattaning,  kattalar,  mening,  ko‘pdan  va  boshqalar.  So‘z  shakllarining 

o‘zgarishi  ikki  holatni  yuzaga  keltiradi.  Birinchidan,  so‘z  shakli  o‘zgarganda, 

so‘zdagi  asosiy  ma'noga  qo‘shimcha  ravishda  grammatik  ma'no  ifodalanadi. 

Masalan,  bolalar  so‘zidagi  -lar  qo‘shimchasi  orqali  ifodalangan  ma'no  ko‘plik 

ma'nosidir.  Ikkinchidan,  so‘z  shaklining  o‘zgarishi  gapda  so‘zlarning  o‘zaro 

birikishini  ta'minlaydi: 

ishdan  kelmoq

  birikmasidagi    qo‘shimcha  ushbu  so‘zlarni 

biriktirgan. 

Ko‘rinadiki,  so‘z  shakllarining  o‘zgarishi  natijasida  morfologik  shakl  va  sintaktik 

shakl  vujudga  keladi.  Morfologik  shakl  yasovchi  qo‘shimchalar  yordamida, 

sintaktik  shakl  esa  so‘z  o‘zgartiruvchi  qo‘shimchalar  orqali  hosil  bo‘ladi.  Bundan 

tashqari  tilda  so‘z  yasalishi  uchun  xizmat  qiladigan  so‘z  yasovchi  qo‘shimchalar 

mayjud  bo‘lib, ular bir butun holda so‘zning morfologik  tuzilishini  belgilaydi.