O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

O‟lim  va  o‟lmaslik.  O‘lim  va  o‘lmaslik  ahloqshunoslikdagi  eng    murakkab  tushunchalar.  Avvalo  shuni 
aytish kerakki, o‘lim shu paytgacha ahloqiy tushuncha sifatida «rasmiy» olib qaralmagan. Vaxolanki uni eng katta 
yovuzlik, eng ulkan baxtsizlik tarzida talqin etish odat tusiga kirgan. Mantiqan olib qaralganda, ezgulik va baxtning 
ziddi bo‘lgan bu tushuncha axloqqa taaluqli,  ya‘ni illatdir. Zero o‘lim oliy qadriyat bo‘lmish inson hayotini kesib 
qo‘yadi,  uning  ezguliklar,  yaxshiliklar  qilishga  bo‘lgan  imkoniyatini  yo‘qqa  chiqaradi.  Masalan,  Ibn  Sino,  juda 
bo‘lmaganda, yana o‘n yil yashaganida, 67 yoshga kirganida qanchadan–qancha ezgu ishlar qilgan, falsafa, tibbiyot 
va  badiiy  adabiyot  sohasida  ko‘plab  buyuk  asarlar  yaratgan  bo‘lur  edi.  O‘lim  uni,  u  orqali  bizni  ham  ana  shu 
ma‘naviy ezguliklaridan mahrum  qildi. Demak, o‘lim, faqat biologik yoki tabiiy tushuncha emas, uning mohiyati 
ahloqiylik bilan chambaras bog‘liq. To‘g‘ri, o‘lim – haq. Lekin bu yerda o‘limning turlari mavjudligini unutmaslik 
lozim. 
O‘limning birinchi turi, bu tabiiy, tashqi tabiat va inson ichki tabiati bilan bog‘liq  o‘lim. U ikki xil bo‘ladi: 
birinchisi  –  odatiy  o‘lim,  u  qarilik  tufayli,  inson  a‘zolarining  hayotni  davom  ettirishga  yaroqsizligi  tufayli  ro‘y 
beradi. Ikkinchisi – halokat, u biror bir tabiiy ofat, yoki tasodiflar tufayli voqe bo‘ladigan o‘lim. 
Ikkinchi turdagi o‘lim – jamiyat bilan bog‘liq, u ham ikki xil bo‘ladi. Birinchisi  – majburiy o‘lim, u odatda 
jazo  shaklida  amalga  oshiriladi.  Ikkinchi  xili  –  bu  dunyodagi  azob–uqubatlardan,  ular  hoh  ruhiy,  hoh  jismoniy 
bo‘lsin,  qutilib,  uyqu  bilan  mangu  orom  olish  uchun  ixtiyoriy  tarzda  amalga  oshiriladigan  o‘lim,  totli  o‘lim  yoki 
evtanaziya  deb  ataladi.  Ayni  ana  shu  ikkinchi  turdagi  o‘lim  ahloq  bilan  bog‘liq.  CHunonchi  ikkinchi  turdagi 
o‘limning  birinchi  xili  –  ulkan  yovuzlik  hisoblanadi.  SHunga  ko‘ra,  o‘lim  jazosi  yovuzlikka  qarshi  yovuzlik 
ko‘rsatishdir. Bu haqda keyinroq bafurja to‘xtalamiz. 
Ixtiyoriy o‘lim, aytilganidek, ba‘zan ruhiy iztiroblar orqali hayotda o‘z o‘rnini topa olmaganligi, o‘zi uchun 
eng ulug‘ hisoblangan maqsadiga erisha bilmaganligi natijasida ro‘y beradi. Bunday holat goho ommaviy tus olishi 
ham  mumkin,  o‘tgan  asr  80  yillarining  ikkini  yarmida  sobiq  totalitar  rejim  iskanjasidagi  O‘zbekistonda  ayollar 
orasida  o‘zlarini  yoqib  yuborish  xolatlari  ko‘plab  yuz  berdi.  Yuzlab  ayollar  (asosan  kolxozchilar)  og‘ir  jismoniy 
mehnat,  quvonchsiz  shaxsiy  hayot,  reaksion  urf–odatlar,  turmushdagi  yetishmovchiliklar  tufayli  hayotdan  ko‘z 
yumdilar.  Ular  ixtiyoriy  o‘limni  qabul  qildilar.  Bunday  o‘lim  aslida  yashashni  istamaslik  emas,  balki  aksincha, 
SHopenenhauer  aytganidek,  yashash  istagi  tufayli  yuz  beradi,  ya‘ni  o‘zini  o‘ldirayotgan  odam  yashashni  istaydi, 
faqat o‘zi yashayotgan hayotdagi shart sharoitdan, jamiyat qoidalaridan norozi, hayotni emas, anna  shu noinsoniy 
sharoitni tark etish maqsadda shunday qiladi, kimlargadir yoki jamiyatga achiqma–achchiq hayotdan ko‘z yumadi. 
Ixtiyoriy  o‘limning  ikkinchisi  ko‘proq  inson  salomatligini  yo‘qotishi,  kuchli  jismoniy  og‘riqlardan  xalos 
bo‘lishga intilishi, yuqorida aytilganidek, o‘limni mangu orom, totli abadiyat sifatida qabul qilishi bilan izohlanadi. 
Bunday o‘lim ko‘pincha tibbiyot odobi masalalari bilan bog‘liq. Masalan, surunkali jismoniy og‘riq natjasida, faqat 
                                                 
127
 Ғулом Ғ. Танланган асарлар. Т., Ўздавнашр, 1953, 363-б. 
 

---

kuchli  narkotik  dorilar  bilan  uyquga  ketadigan  og‘ir  ahvoldagi  bemor,  oxir–oqibat  bir  –  ikki  oydanmi,  bir–ikki 
yildan  keyinmi,  baribir,  o‘limga  maxkumligini  his  etgach,  tibbiyot  xodimidan  o‘zini  dori  dozasini  kuchaytirish 
orqali o‘ldirib qo‘ya  qolishni iltimos qiladi.  Tibbiyot  xodimi qanday qaror qabul qilishi kerak? Bemorni o‘ldirish 
orqali  og‘ir  azoblardan  qutqarish  axloqiylikka  kiradimi  yoki  axloqsizlikkami?  Bu  muammolar  hali  uzil–kesil  hal 
etilgan emas. Bundan tashqari.  har ikki holatdagi o‘limda  o‘z  xohishi bilan o‘limni barvaqt istagan, Xudo bergan 
umrni o‘zi qisqartirishga ahd qilgan odam ahloqlimi yoki ahloqsizmi? 
O‘zini  o‘zi  o‘ldirish  gunoh,  lekin  o‘zini  ham,  oila  a‘zolarini  ham  qiynab  yashash–chi?  Ikkinchi  xolatda  u 
matonat, mardlik ko‘rsatib, «o‘ladigan kasalning o‘lgani, bo‘ladigan ishning bo‘lgani ma‘qul» degan maqolga amal 
qilgani  ahloqiylikmi  yoki  ahloqsizlikmi?  Bu  savollarga  birdan  va  bir  tomonlama,  qat‘iy  javob  berish  hozir  ham 
mushkul, barcha davrlarda ham mushkul bo‘lib kelgan. 
O‘lim  borasidagi  mulohazalarda  yana  bir  muhim  masalaga  to‘xtalamoq  joiz.  Xo‘sh  o‘lim,  odatda  qabul 
qilingan tarzida, eng ulkan yovuzlikmi? Bunga dialektik yondashuv orqali javob berish lozim. O‘lim og‘ir yo‘qotish. 
«Lekin o‘z-o‘zicha u tabiiy hodisa – yovuzlik emas... U uzoq davom etgan biologik evolyutsiya mobaynida foydali 
va zarur ahamiyatga ega bo‘ldi»
128
. 
Darhaqiqat,  o‘lim  va  hayot,  boshqacha  aytganda,  hayot  va  mamot  bir  –  biri  bilan  uzviy  dialektik  bog‘liq 
tabiiy  hodisalardan.  Bu  dunyoda  hayotsiz  o‘lim,  o‘limsiz  hayotning  bo‘lishi  mumkin  emas.  Buni  Lametri  obrazli 
qilib shunday izohlaydi: «Narsalar dunyosida, o‘lim arifmetikadagi nolning o‘zgasini boshqa narsa emas»
129
 Faqat 
bevaqt,  fojeaviy  o‘limni  yovuzlik  tarzida  talqin  etish  mumkin.  CHunki  aynan  shunday  o‘lim  tufayli,  yuqorida 
aytganimiz, insonni jamiyat va oila uchun qiladigan ezgu ishlar to‘xtaydi. 
Biz  fojeaviy  o‘lim  deganda  ham  ikki  xil  o‘limni  tushunishimiz  lozim:  birinchisi  –  tasodifiy,  tabiiy  yoki 
texnikaviy  halokatlar  tufayli  ro‘y  beradigan  o‘lim.  Unda  tabiiylik  mavjud,  ikkinchisi  –  estetikadagi  fojeaviylik 
tushunchasiga taaluqli o‘lim, unda fojeaviylik qaxramonlikni vujudga keltiradi, o‘lim – ijtimoiy hodisaga aylanadi. 
Boshqacharoq aytganda,  Yangi g‘oya  uchun zamon bilan  kurashib, o‘zini  fido qilgan  shaxs qahramonlarcha  halok 
bo‘ladi, ya‘ni erkinlik sub‘ektda, zaruriyat ob‘ektda beriladi va ob‘ekt sub‘ektning ustidan g‘alaba qozonadi, lekin 
bundan buyog‘iga, sub‘ektning g‘oyalari bilan yashaydi, bundan o‘sha inson ijtimoiy – axloqiy ideal sifatida maqom 
topadi, jisman halok bo‘ladi, lekin ruhan, ma‘nan u uzoq zamonlar yashaydi yo abadiiy o‘lmaslikka erishadi. 
CHunki  fojeaviy  qahramon  «o‘z  erkini  yo‘qotishi  bilan  aynan  ana  shu  erkinlikning  mavjudligini  isbotlab, 
o‘zining erkin ixtiyorini e‘lon qilib, halok bo‘ladi».
130
 
Biz  o‘lmaslik  deganida  asosan  ana  shu  holatni,  ijtimoiy  –  ahloqiy  ideal  sifatidagi  o‘lmaslikni  tushunamiz. 
Jisman o‘lmaslik to‘g‘risidagi fikrlar esa tibbiyot muammosi bo‘lib, unga erishishning imkoni yo‘q, zero, keksayish, 
inson a‘zolarining qarishi mavjud ekan, ular albatta o‘limga olib boradi. 
Ba‘zi tadqiqotchilar, chunonchi, I. V. Vishev, inson kosmosga chiqmasdan oldin, kosmos haqida  fikrlagan, 
ilmiy ishlar olib borgan edi, o‘lmaslik haqida ham shunday fikr bildirsa bo‘ladi, fan taraqqiyoti shunga olib kelish 
mumkin degan hayotbaxsh ruhdagi farazni ilgari suradi. Ayni paytda bu masalada «amaldagi o‘lmaslik» tushunchasi 
bilan «o‘lmaslik» tushunchasini qorishtirib yubormaslik muxim shart» ekanini ta‘kidlab o‘tadi.
131
. Demak, o‘lmaslik 
mavjud va u ahloqiy tushuncha sifatida olib qaralishi lozim. SHu ma‘noda axloqiy yuksak, fidoyi, ijtimoiy–axloqiy 
idealga aylangan insonlargina abadiylikka daxldordir. 
SHunday  qilib,  biz  axloqshunoslik  mezoniy  tushunchalarini  imkon  qadar  ko‘rib  chiqdik.  Ushbu  nisbatan 
qisqacha tahlilning o‘zi ham ularning axloqshunoslik sirlarini ochishda ilmiy kalit sifatida naqadar katta ahamiyatga 
ega ekanini ko‘rsatib turibdi. Boshqacha qilib aytganda, mezoniy tushunchalar axloq nazariyasining asosini tashkil 
etuvchi  mehvarlardir,  barcha qolgan  katta–kichik  tushunchalar  ular  atrofida  aylanib,  axloq  haqidagi  ilmni  vujudga 
keltiradi.