O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

SHafqat.  SHafqat  istilohi  xozirgacha  axloqshunoslikka  doir  asosiy  o‘quv  adabiyotlarda  va  ilmiy 
tadqiqotlarda  asosiy  mezoniy  tushuncha  sifatida  taqdim  etilmaydi.  Vaholanki  shafqatning  ildizi  inson  shaxsiga 
bo‘lgan  muhabbatga  borib  taqaladi,  u  ham  muhabbat  kabi  qamrovli  hissiyot.  Agar  muhabbat  mehrga  asoslansa, 
shafqat muruvvat bilan bog‘liq. Lekin u ayni paytda muruvvatdan jiddiy farq qiladi. Muruvvat bir insonning ko‘p 
xollarda  o‘ziga  aloqasi  yo‘q  boshqa  bir  insonga  achinish  hissi  orqali  yordamga  qo‘l  cho‘zishi  bo‘lsa,  shafqat 
kishining  o‘ziga  aloqador  odamga,  aybdor,  gunohkor,  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  huquqiy  jazolanishga  loyiq  kimsaga 
kechirimlilik orqali insonparvarlik ko‘rsatishdir. 
SHafqat  hissi  shafqatga  muhtoj  kishi  o‘rniga  xayolan  o‘zini  qo‘yib  fikr  yuritish  orqali  vujudga  keladigan, 
o‘zga  bir  inson  iztiroblarini  yengillatishga  qaratilgan  axloqiy  hodisa.  Masalan:  ro‘zg‘orinni  zo‘rg‘a  tebrayotgan 
qo‘shningizning  kasbiy  xizmat  yuzasidan  ham,  biror  bir  jamiyatga  a‘zoligi  jihatidan  ham,  biznesdagi  hamkorlik 
masalasida ham sizga aloqasi yo‘q, shuningdek, u sizga do‘st yoki dushman sifatida ham aloqador emas. Siz unga 
ehson qilib, og‘ir sharoitdan chiqib olishiga iqtisodiy yordam berdingiz, bu – muruvvat. Boshqa bir holatda, deylik 
jang maydonida sizga butunlay begona, buning ustiga safdoshingizga o‘ldirgan dushman askarini mag‘lub qildingiz. 
Endi  oldingizda  ikki  yo‘l  bor:  xohlasangiz,  uni  o‘ldirishingiz,  o‘ch  olib  g‘azabingizni  bosishingiz,  xohlasangiz, 
g‘azabingizni  bosib,  u  dushman,  lekin  men  kabi  odam,  uni  ham  menga  o‘xshab  bu  maydonga  jang  qilish  uchun 
yuborganlar, uni o‘ldirganim bilan biror ulkan o‘zgarish ro‘y bermaydi, deb asir olgansiz, hayotini saqlab qolgansiz, 
bu – shafqat. G‘azab insondagi hayvoniy xislat bo‘lsa, shafqat insoniylik belgilaridan biridir. 
Demak, muruvvat agar sizning oldingizda burchli bo‘lmagan kimsaga ko‘rsatgan yordamingiz bo‘lsa, shafqat 
esa oldingizda javobgar, jazoga loyiq odamni, uning insoniy huquqini va tabiatini hisobga olib, kechirishdir. 
Jahon axloqshunosligida, jumladan bizda ham, yuqorida aytganimizdek, shafqat asosiy tushunchalar sirasiga 
kiritilmagan.  Vaholanki,  adolat,  insonparvarlik  aynan  ana  shu  hissiyot  bilan  bog‘liq.  Buni  birinchi  bo‘lib  olmon 
faylasufi  Artur  SHopenhauer  anglab  yetdi.  U  shafqat  hissini  ahloqning  asosi,  shafqat  tushunchasini 
axloqshunoslikning  asosiy  tushunchasi  deb  ataydi.  Uning  nazdida  shafqat  universal  tabiatiga  ega  u,  insonning  na 
faqat  insonga,  balki  hayvonga  bo‘lgan  munosabatida  ham  namoyon  bo‘ladi,  zero  xayvonga  beshafqatlilik  qilgan 
odam insonga shafqatli bo‘lmaydi
124
. 
SHafqat tushunchasining ahamiyati – inson hayotini oliy qadriyat deb e‘tirof qilish, uning yashashga bo‘lgan 
huquqini  himoyaga  olish  hozirgi  sharoitda  yana  ham    dolzarblik  kasb  etmoqda.  Bu  bir  tomondan,  ikkinchi 
tomondan,  diniy  aqidaparastlik,  ekstremistik  g‘oyalar  va  mafkuraviy  kurashlar  beshafqatlikka  asoslanganligini 
hisobga  olsak,  shafqat  tushunchasining  ahamiyati  yanada  ortib  borayotganligi  uchun  ham  bugungi  kunda  jahon 
axloqshunosligi  shafqat  tushunchasini  SHopenhauer  aytganidek,  ahloqni  asosi  sifatida  tahlil,  talqin  va  targ‘ib 
qilmog‘i lozim. Uning XXI asr jamiyati uchun eng  muhim axloqiy xodisa ekanligi e‘tirof etish zamon talabidir. 
Yana  bir  muhim  mezoniy  tushuncha  –  burch.  Burch,  mohiyatan,  jamiyat,  davlat  va  shaxslarga  nisbatan 
muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U, yuqorida aytganimizdek, vijdon, e‘tiqod, mas‘uliyat 
kabi  tushunchalar  bilan  mustahkam  bog‘liq.  Umuman,  hayotda  insonning  har  bir  xatti–harakati  zamirida  burch 
tushunchasi – burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. 
Burchning  insonlik  burchi,  musulmonlik  burchi,  nasroniylik  burchi,  fuqarolik  burchi,  otalik  burchi,  onalik 
burchi,  farzandlik  burchi  singari  keng  qamrovli,  barcha  davrlar  uchun  umumiy  bo‘lgan  tushunchalari  ham, 
jurnalistlik burchi, shifokorlik burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. 
Burch tushunchasining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri – uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. 
CHunonchi, bir tuzum yo jamiyatda ijobiy hisoblangan burch talablari ikkinchi bir tuzum yoki jamiyat uchun salbiy 
                                                 
124
 Қаранг: Шопенгауэр А.. Свобода воли и  нравственность. М., «Республика», 1992. С. 224 - 229. 

---

ma‘no  kasb  etishi  mumkin.  Sobiq  sho‘rolar  fuqarosining  o‘sha  davr–dagi  mavjud  tuzum  oldidagi  burchi  hozirgi 
kunda o‘ta salbiy hodisa sifatida baholanishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. 
Harbiylashgan va o‘ta mafkuraviylashgan, ya‘ni, yagona mafkura hukmronlik qilgan jamiyatlarda esa burch 
omma  hamda  shaxs  hayotida  fojeiy  hodisaga  aylanadi.  O‘ta  ustalik  bilan  yo‘lga  qo‘yilgan  targ‘ibot  natijasida 
bunday  jamiyatlar  a‘zolarining  ko‘pchiligi  oqni  –  qora,  qorani  –  oq  deb  qabul  qiladilar.  Buni  umumbashariy  va 
milliy  qadriyatlarni  oyoqosti  qilgan  beshafqat  sho‘rolar  sotsializmi  yoki  fashistlarning  milliy  sotsializmi  yaqqol 
isbotlab berdi. Yuz minglab, hatto millionlab odamlar aldandilar, keyinchalik, uzoq yillar mobaynida vijdon azobida 
yashadilar. Demak, jamiyat qurilishida totalitarchilikka yo‘l qo‘yilishi o‘sha jamiyat a‘zolari tomonidan burchning 
noto‘g‘ri  tushunilishiga  va buning oqibatida ba‘zi hollarda  beixtiyor, omilik tufayli, ba‘zan esa ixtiyoriy–majburiy 
tarzda yuz beradigan ommaviy axloqsizlikka olib keladi.  
SHunday holatlar ham bo‘ladiki, unda burch shaxsning ko‘pgina mayl–istaklariga qarshi hodisaga aylanadi: 
uni huzur–halovatdan, turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Masalan, Furqat mustamlakachilar mafkurasiga xizmat 
qilganida, uning hayoti rohat–farog‘atda kechishi mumkin edi. Lekin u Vatan oldidagi, millat oldidagi burchni deb 
muhojirlikning  og‘ir  qismatiga  duchor  bo‘ldi:  uni  mustamlakachilar,  avval  aytganimizdek,  mamlakat  hududidan 
chiqarib yuborib, qayta kiritmadilar. Furqat xorijda vafot etdi. 
Ba‘zan  burch  tufayli  odamlar  o‘z  sevgisidan,  jon–dilidan  sevgan  kishisidan,  hatto  aka–ukasi,  opa–singlisi 
yoki  farzandidan  kechishga  ham  majbur  bo‘ladilar.  Xullas,  burch  axloqshunoslik  mezoniy  tushunchalari  ichidagi 
eng «qattiqqo‘l», eng «shafqatsizi».