|
Xulosa va takliflar
Ko‘rib o‘tilganidek, qadimgi turkiy til turli xil o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Bu jihatni mazkur tilning grammatik tuzilishi misolida ham ko‘rib o‘tdik. Qiziqarlisi shundaki, qadimgi turkiy tilga xos xususiyatlarning ko‘pchiligi bugungi adabiy tilimiz tarkibida takrorlanadi. Bu esa qadimgi turkiy tilning barcha turkey tillarning grammatik tuzilishi uchun asos bo‘lib xizmat qilganini tasdiqlaydi. Shu qatori qadimgi turkiy tilning takrorga ega bo‘lmagan alohida xos xususiyatlari ham mavjud bo‘lib, bu hodisa o‘sha davrdagi sheva va adabiy til iste`moli bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. O‘rxun-Enasoy obidalari tili misolida aytadigan bo‘lsak, ko‘k turk alifbosida “x” harfi bo‘lmagan. Ammo mazkur harf o‘rnida “q” harfi ishlatilganini ko‘ramiz, hamda bu orqali bugun adabiy tildagi ko‘pchilik so‘zlar tarkibidagi harflar tarixan “q” shaklida bo‘lib, vaqtlar o‘tib “x” tarzida talaffuz qilina boshlaganini bilib olish mumkin. Masalan,qaliq-xalq, yaqsi-yaxshi kabi. Bu jarayon esa qadimgi turkiy tilning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada sinchiklab o‘rganish lozimligini ko‘rsatadi. Qadimgi turkiy til o‘zining leksik xususiyati, so‘z boyligi jihatidan ham ajralib turadi. O‘rxun-Enasoy va uyg‘ur yozuvi bilan bitilgan yodnomalar qadimgi turkiy tilning leksikasi, lug‘aviy qatlamlari ancha boy va shakllanganligidan, ma’lum qolipga kelganligidan guvohlik beradi.
Qadimgi turkiy til lug‘atida bo‘lgan so‘zlarning asosiy qismini o‘sha davrdagi turkiy urug‘ va qabilalarning tillari uchun umumiy bo‘lgan so‘zlar tashkil qiladi. Bu so‘zlarning ko‘pchiligi turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida ham keng iste`molda bo‘lgan.
O‘rxun va Enasoy tosh bitiklari adabiy janrlar talablariga ko‘ra marsiya va madhiyadir. Shaxsning vafot etganligiga achinish hissi bilan bitilgan satrlar marsiya janrining xususiyatini belgilasa, uning tiriklik paytidagi qahramonlik, bahodirlik, vatanparvarlik fazilatlari ulug‘langan satrlar madhiya janri talabi asosida yuzaga kelgan. Enasoy bitiglarida bu ruh yanada kuchli. Qadimgi turkiy tilda ismlarda egalik, ko‘plik, kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi. Bugungi ko‘pchilik so‘zlarda bu qo‘shimchalar saqlanib qolgan bo‘lsa, ayrimlari katta o‘zgarishlar orqali yetib kelgan. Jumladan, -lar ko‘plik qo‘shimchasining hozirgi tilimizdagi alplar, beklar, eshiklar singari so‘zlarda yoki -(a)n ko‘plik qo‘shimchasining og‘lon, yoron kabi so‘zlarda saqlanib qolganini ko‘ramiz. Qadimgi turkiylarda ko‘plik haqidagi tasavvur boshqacha bo‘lgan. Ular ongida individlarning hayotiy umumlashmalari natijasida shakllangan birlik va ko‘plik kategoriya tushunchasi mavjud bo‘lgan, ammo tilda, ehtimol, farqlar ifodalanmagandir. Qadimgi turkiylar tasavvurida ot so‘zi matnga qarab, ot va otlarni ham anglatgan bo‘lishi mumkin. Bu holat muayyan darajada hozirgi turkey tillarda kuzatiladi. Shuningdek, jo‘nalish kelishigining –g‘aru,-qaru, -karu affikslari bugungi kunda tilimizdagi bir qancha so‘zlarda tublashib qolgan. Bunga sabab, ular grammatik ma`nosini yo‘qotib, so‘zning ajralmas qismiga aylangan va bunday so‘zlar yoki yordamchi so‘zlar turkumiga o‘tgan. Mavjud manbalarning ko‘rsatishicha, qadimgi turkiy yodgorliklar tilidayoq bu shakllarning ma`nosi chegaralangan bo‘lib, asosan bir predmetning boshqa predmet tomonga yo‘nalishi ma`nosini ifodalagan. Keyingi davrlarda –g‘aru//-qaru affiksi tashqari, ichkari kabi so‘zlar tarkibida saqlangan bo‘lib, bu so‘zlar ravish turkumiga o‘tgan.
Qadimgi turkiy tilda yordamchilar alohida taraqqiyot bosqichiga egadir. Xususan, dastlab yuklamalar alohida so‘z turkumi sifatida mavjud bo‘lmagan, grammatik jihatdan shakllanmagan edi. Yuklamalar vazifasini turli otlar va fe`llar bajargan. Qadimgi turkiy tilda yordamchi so‘zlardan aynan yuklamalar bog‘lovchilarga qaraganda ancha takomillashgan bo‘lib, nisbatan oldinroq so‘z turkumiga aylangan edi. Buni biz qadimgi yodgorliklar bo‘lmish turkiy yozma obidalar orqali bilib olishimiz mumkin. Yodgorliklar tilida, xususan, yuklamalar tarkibida ham o‘zlashmalar mavjud bo‘lsa-da, ular tilning o‘z ichki imkoniyati hisobiga boyib borgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
