O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Bosh miya, orqa miya, periferik va vegetativ nerv sistemasi.
Markaziy nerv sistemasi orqa miya va bosh miyadan iborat.
Orqa miya umurtqa pog’onasida joylashgan bo`lib, nerv to`qimasidan tuzilgan. U chamasi 45 sm uzunlikdagi chilvirdir.
Orqa miya bo`g’im-bo`g’im tuzilgan bo`lib, 31 ta bo`g’imi bor. Har bir bo`g’imdan shu bo`g’imga mos keladigan umurtqalararo teshiklarga qarab yo`naluvchi orqa miya nerv ildizlari chiqadi.
Orqa miya qo`l, oyoq, ko`z, tana muskullarini idora qiladi, tomir harakatlari, organizmdan ter chiqish holatlarini boshqaradi.
Orqa miyaning uzunligi embrion hayotining dastlabki oylarida umurtqa pog’onasining uzunligiga teng keladi. Asta-sekin orqa miya o`sishda umurtqa pog’onasidan orqada qoladi. Shu sababli, bel, dumg’aza va dum nervlarining ildizi umurtqa pog’onasi kanali ichida anchagina masofagacha cho`zilib boradi.
Psixologik jihatdan hozirgi sharoitda odam umrini uzaytirishning quyidagi shartlari mavjuddir;
- ijtimoiy foydali mehnat bilan doimo shug’ullanish;
- aqliy va jismoniy mehnatni qo`shib olib borish;
- faol dam olish;
- oqilona ovqatlanish;
- ichmaslik, chekmaslik;
- shirin oilaviy hayot kechirish;
- farzandlarni mehr bilan tarbiyalash;
- hayotda hammavaqt xushchaqchaq bo`lish;
- noxush kechinmalarni toqat bilan engish;
- hayajonlanmaslik va hokazo.
Yuqoridagi shart - sharoitlarga amal qilinsa, shaxs o`zini yaxshi anglab, hayotini oqilona o`tkazsa, miyaning 60 yoshdan keyingi vazn kamayish jarayonini yanada sekinlashtirishga erishadi.
Miya faoliyatini faollashtirish, uning ishlash qobiliyatini oshirish uchun vaqti-vaqti bilan dam oldirishning muhim ahamiyati bor. Odam o`z tanasini doimo toza tutsa; vaqti-vaqti bilan massaj qilib tursa; farzandlarini, nevaralarini erkalatsa, o`ynatsa; kino, teatr, muzey tomoshalariga chiqib tursa; me’yorida va sodiq do`stlar bilan ovqatlansa; sevimli kitob va jarida hamda ro`znoma o`qisa; yoqimli ashula, muzika tinglasa; uzluksiz ravishda toza havoda yursa, jismoniy harakat qilsa; o`z kasbi, kundalik bajargan yumushidan rozi bo`lib, rohatlansa, o`zini yaqin do`stlari davrasida xushchaqchaq tutsa, tabassumni o`ziga doimo hamroh qilib yursa miya dam oladi, uning toliqishiga imkon berilmaydi.
Bosh miya bir qancha qismlardan iborat bo`lib, bu qismlarning har qaysist o`ziga xos funktsiyani bajaradi. Masalan,
o`rta miya
oraliq miya
oldingi miya
orqa miya
kichik miya
katta miya va uning yarim sharlari.
Yuqoridagi har bir qismning o`z vazifasi bor. Nafas olish, yurak ishlashi, qon aylanishi, chaynash, yutish, so`lak ajratish, organizmning to`g’ri harakatini ketingi miya idora qiladi. Murakkab bo`lmagan aqliy faoliyatni (yozuv, chizuv va h.k.) kichik miya boshqaradi. Organizmning yorug’lik, tovush, og’irlik kuchiga nisbatan javobini o`rta miya, organizmning umumiy sezuvchanligini oraliq miya idora qiladi.
Ketingi miya uzunchoq miya, varoliy ko`prigi va miyachadan iborat. O`zunchoq miya bilan varoliy ko`prigi orqa miyaning davomi hisoblanadi. Uzunchoq miya emish, chaynash, yutish, so`lak ajratish, qusish kabi murakkab fiziologik jarayonlarda qatnashadi. , qusish kabi murakkab fiziologik jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurak ishini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan markazlar ham uzunchoq miyadadir.
Miyacha markaziy nerv sistemasining pastdagi hamma bo`limlariga mahkam bog’langan. Miyacha organizm harakatlarining yaxlitligini ta’minlashda muhim rol o`ynaydi.
Gavdaning umumiy sezuvchanligini o`rta miya ta’minlaydi. O`rta miya vegetativ markaz ishini muvofiqlashtirish vazifasini bajaradi. Shuning uchun oraliq miya, o`rta miya, varoliy ko`prigi va uzunchoq miya birlikda miya stvoli deb yuritiladi.
Bosh miya bo`laklarining etakchi qismini (qariyb 80 foizini) katta miya va uning yarim sharlari tashkil etadi. Katta miyaning o`ng va chap sharlari qadoq modda orqali bir-biri bilan tutashgan.
Bosh miya yarim sharlarining har qaysisi miyaning peshona qismi, tepa qismi, ensa qismi va chakka qismi kabi to`rt pallaga bo`linadi.
Bosh miya po`stining qalinligi bir millimetrdan besh millimetrgacha bo`lib, yuzasi o`rtacha hisob bilan 2000 kvadrat santimetrga teng. Bosh miya po`stida 52 ta maydon bo`lib, bu maydonlar o`n bir sohaga bo`linadi.
Bosh miyaning qismlari va ularning funktsiyalari haqidagi ta’limotni akademik I.P.Pavlov yaratdi. I.P.Pavlov tajribalarining natijalariga ko`ra, bosh miya qismlarining funktsiyalari sohasida odam va hayvonlar miyasi o`rtasida juda katta tafovutlar bor. Ba’zi hayvonlarda oldingi miya olib tashlanganda ham hayot davom etgan. Masalan, oldingi miyasi olib tashlangan Saka o`z hayotini davom ettirgan. U odatdagicha o`tirgan, o`ziga xos harakatlarni bajargan.
Oldingi miyasi olib tashlangan kaptar ovqat egan, turtib yuborilsa, yurgan va qisman ucha olgan. Shu tajriba maymunlar bilan o`tkazilganda butunlay boshqacha xulosalar aniqlangan. Oldingi miyasi olib tashlangan maymunda psixik funktsiyalar va harakatlar tamomila buzilgan.
Xuddi shu tajriba odamlar bilan ham o`tkazilgan. Oldingi miyasi olib tashlangan qizcha faqat yotgan, turishga harakat qilmagan, eng oddiy narsalarni ham o`rganmagan, uch yilu to`qqiz oydan so`ng vafot etgan.
Ko`p tajribalarning xulosalari shuni tasdiqlaydiki, odamda bosh miyaning qismlari butun bo`lmasa, unda tananing normal holati, harakati buziladi, psixik funktsiyalar tubdan o`zgaradi va nihoyat hayot davom etmaydi.
Shuni ta’kidlash lozimki, so`nggi yillarda psixologiya fanining qo`lga kiritgan yutuqlariga ko`ra, odam miyasining o`ng va chap yarim sharlari turlicha vazifani bajaradi. O`ng va chap yarim sharlar bir-biridan shunchalik farq qiladiki, hatto his qilish darajasi turlicha bo`ladi.
Tekshirish va o`rganishlar natijasida chap yarim shar asosiy, o`ngi esa tobe’, ikkinchi darajali ekanligi aniqlandi.
Tajribalar ko`rsatishicha, o`ng yarim shar faoliyatiga barham berilganda chap tomonning sezgirligi oshadi, kayfiyat o`zgaradi, xushchaqchaqlik, yoqimtoylik, sergaplik, kelajakka umid bilan qarash hollari vujudga keladi. Chap yarim shar faoliyati to`xtatilganda o`ng yarim sharning sezgirligi oshadi. Ammo kayfiyat yomonlashadi, umidsizlik, jirkanish hollari paydo bo`ladi.
Shunday qilib, chap yarim shar odamning quvonishi, xursandchiligiga xizmat qilsa, o`ng yarim shar odamda noxushlik kayfiyatini vujudga keltiradi. O`ng va chap yarim sharlarning turlicha funktsiyalari hissiy holatlar bobida ham turlichadir. Tajribalardan, chap yarim shar mavhumiy tafakkur bilan bog’liq holda ijobiy hissiyotlarni, o`ng yarim shar obrazli tafakkur bilan bog’liq holda salbiy hissiyotlarni vujudga keltirishga xizmat qiladi.
Perifiriyadagi nerv sistemasining organizm uchun xizmati shundan iboratki, uning nervlari organizmning qismlarini orqa miya va bosh miya bilan bog’laydi, organizmni orqa miya va bosh miyaning ichki qismlari bilan tutashtiradi. Orqa miyadan 31 juft, bosh miyadan 12 juft nerv tolasi chiqadi va butun organizmga tarqaladi.
Perifiriyadagi nerv tolalari organizmga xizmati jihatidan ikkiga bo`linadi;

1. 
   Sezuvchi nervlar - bu nervlar ko`rish, eshitish va hid bilish organlarining faoliyatiga xizmat qiladi.
   
2. 
   Harakatlartiruvchi nervlar - bu nervlar organizmdagi muskullar harakatini boshqaradi.
   

Vegetativ nerv sistemalari bosh miyadan ajralib umurtqa orqali ichki organlarga tarqaladi. O`pka, yurak, buyrak, taloq kabi ichki organlarning har biriga vegetativ nerv sistemasidan ikkitadan nerv tolasi boradi.
Nerv sistemasining vegetativ qismi silliq muskullarni, bezlarni, yurak va tomirlarni nerv tolalari bilan ta’minlaydi, ichki organlar va tomirlar faoliyatining tartibli, normal ishlashini, bezlarning suyuqlik ajratishini va yurak ishini idora qiladi.
Shunday qilib, nerv sistemasi organizmda hayotiy jarayonlarni boshqaruvchi asosiy tizim bo`lib hizmat qiladi. Ayni vaqtda nerv sistemasi bir butun tizim bo`lib, organizmning ajralmas va etakchi qismi hisoblanadi.
Organizmdagi fiziologik protsesslarda sekretsiya bezlarining roli kattadir. Sekretsiya bezlari tashqi va ichki kabilarga bo`linadi. Tashqi bezlarning ishlab chiqargan suyuqliklari organizmdan tashqariga chiqib ketish uchun tanada maxsus yo`llar bor. Ko`zdan yosh, badandan ter, og’izdan tupuk chiqishi bezlar faoliyatining natijasidir.
Ichki bezlarning ishlab chiqargan suyuqlik moddalari garmonlar deyilib, ular organizmdan tashqariga chiqib ketmaydi, balki qonga aralashib, organizmning umumiy salomatligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ichki bezlar quyidagilardan iborat ;

1. 
   Gipofiz bezi. Odam gipofizi oldingi va orqa pallalardan iborat bo`lib, bu pallalar o`rtasida oraliq qism bor. Gipofiz bir necha xil gormon ajratadi. Gipofiz bezi kulrang bo`rtiq o`simtadan iborat bo`lib, vazni 0,5 grammga yaqindir.
   

Bu bezning gormonlari organizmning o`sishiga, semirishiga xizmat qiladi. Gipofiz bezi bosh miyaning pastki qismida joylashgan. Gipofiz bezining gormonlari qon bosimiga ijobiy ta’sir etadi. Agar bu bez noto`g’ri ishlasa, organizm o`sishdan to`xtaydi va uni yog’ bosadi, suyak uchun zarur bo`lgan fosfor moddalar etishmay qoladi (liliputlarda gipofiz bezining faoliyati buzilgan). Umuman gipofiz bezining funktsiyasi juda xilma-xil bo`lib, uning organizm faoliyati uchun ahamiyati kattadir.

2. 
   Epifiz bezi. Bu bez o`rta miyada joylashgan. Uning ishalb chiqargan suyuqliklari jinsiy bezlar faoliyatiga xizmat qiladi. Epifiz bezining faoliyati buzilsa, organizm bevaqt balog’atga etadi.
   
3. 
   Bo`qoq yoki tomoq bezlari. Bu bezlar organizmning umumiy taraqqiyotiga xizmat qiladi. Bu bezlar noto`g’ri ishlasa, organizm o`smaydi, unda turli kasalliklar paydo bo`ladi, harakat susayadi, hayajonlanish alomatlari vujudga keladi, odam uyqusizlik holatiga uchraydi, mehnat qobiliyati yo`qola boradi va eng muhimi, organizm otalik va onalik qobiliyatidan mahrum bo`ladi.
   
4. 
   Jinsiy bezlar. Bu bezlar har bir jins uchun xos bo`lgan maxsus jinsiy gormonlar ishlab chiqaradi. Erkaklarda muskullarning kuchli rivojlanishi, erkaklar va ayollarga xos tovush tembrining farqlanishi kabilar jinsiy bezlar faoliyatining natijasidir. Jinsiy gormonlar boshqa jinsga bo`lgan mayllikka sabab bo`ladi hamda odam organizmida umumiy moddalar almashinuviga kuchli ta’sir ko`rsatadi.
   

Umuman, jinsiy bezlar organizmga chiroyli, yoqimli tus beradi va nasl ko`payishiga hizmat qiladi.