|
2- sxema. Xatti - harakat qismlari va ularning asosiy vazifalari
Inson faoliyati ayrim hollarda tashqi tomondan ifodalansa (harakatlarda, yurish-turish va hokazolarda) boshqa hollarda esa u ichki harakatlarga ega bo`ladi. Ana shu nuqtai nazardan sa’yi - harakatlarini ikki turkumga ajratish mumkin: a) tashqi (real, predmetli, jismoniy amaliy, motor) harakatlarga; b) ichki; v) jismoniy, ruhiy, psixik, aqliy, intellektual sa’yi - harakatlar. Tashqi, real (predmetli) sa’yi - harakatlardan ichki, timsoliy, sa’yi-harakatlarga ko`chirilishi o`tish jarayonini interizatsiya (ma’nosi, ichki tarzga aylanish) deb atashadi.
Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma’lum bir vaqt ichida uning nazariy e’tiborida bo`lmagan narsalarning timsolida foydalanish qobiliyatiga ega bo`ladi. Akliy amallarning tashqi predmetlari bilan bo`ladigan sa’yi - harakatlar (amallarga) ko`chirilishiga ichki psixik faoliyatning eksteriorizatsiyalashuvi (ma’nosi, ichkini tashqi tarzga aylanish) deb qarash mumkin.
Aqliy va ichki harakatlar.
Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari chambarchas bog`liqdir. Tashki jihat odam tashqi olamga ta’sir ko`rsatish uchun qiladigan sa’yi-harakatlar motivlashtiruvchi, bilimiga undovi va boshqaruvi ichki psixik faoliyat bilan belgilanadi va yo`naltiriladi.
4. Faoliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyat xaqida tushuncha.
Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar munosabati sistemasida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va ishtirokini taqoza etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega bo`ladi.
Faoliyatning quyidagi turlari mavjud:
1. O`yin; 2. Mehnat; 3. Ta’lim.
Bola faoliyatining oddiy shakllarini o`zlashtirish uchun dastlabki shart - sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati hisoblanadi. O`yin faoliyati bilan organizmda kuch-quvvat almashinuvi o`rtasidagi bog`lanish o`yinga nisbatan mayillik tug`ilishiga olib keladi.
Bir harakatdan ikkinchi harakatga, aqliy operatsiyalarga o‘tish.
Faoliyatga yo`llagan maqsad, odatda, yo ko`proq, yo ozroq darajada uzoqlashgan bo`ladi. Shuning uchun ham unga erishish kishn ana shu maqsad yo`lida harakat qila borgan sari uning oldida paydo bo`ladigan qator oyuuz’iy vazifalarshshg kishi tomonidan izchilik bilan hal etila borishidan tarkib toMisol uchun, ishchining mehnat faoliyati, jumladan, umuman muanyan bir mahsulotni talab qilingan sifat darajasida ishlab chiqarishdan ibora1 yagona maqsadga va mo`ljallangan mehnat unumdorligiga erishishga qaratil-gan deylik. Bu maqsadni amalga oshirish uchun vaqtning har bir bo`lagi mobaynida ma’lum bir joriy vazifalarni bajarish, masalan, detalni yo`nish, zagotovka (tanavor)ni o`lchab chiqish, xom ashyoni apparatga solish va shu kabilarni muvaffaqiyatli hal etish zarur bo`ladi.
Faoliyatning yolg`iz bitta oddiy oyuoriy vazifani bajarishga yo`naltirilgan nisbatan tugallangan har bir shunday qismini harakat deb atashadi.
Biz yuqorida keltirgan mehnat harakatlari narsalar bilan amalga oshiriladigan ishlardan iborat. Tashqi olamdagi nar-salarning holatini yoki xususiyatlarini o`zgartirishga qara-tilgan harakatlarii shunday deb atashadi. Narsalar bilan ba-jariladigan har qanday ish (harakat) makon va zamonda bog`langan muayyan sa’i-harakatlardan tarkib topdi.
Masalan, «a» harfini yozish harakati ruchka (qalam) ga va bir-bnriga nisbatan muanyan tarzda joylashgan bosh, ko`rsatgich va o`rta barmoqlar bilan ruchka (qalam) ni bosishdan: so`ngra ruchka (qalam) ni qog`oz ustida ushlab turish va ma’lum bir joyda pero qog`ozga tekkunga qadar pastga tushirlsh-dan; kenin esa persni yuqoridan o`ngdan chap tomonga qarab va so`ngra soat millariga qarshi yo`nalnshda doira shaklida yurgizib, yuqorida yozuv bosh-langan nuqtada to`xtash, egilgan chiziq bo`ylab pastga xuruj qildirish, do-iraning quyi qismiga stgan joyda o`ngga qarab burish va chapdan o`ngga qarab yopspmon shaklpi chizish bplan tugallashdan tarkib topadi.
Kishining narsalar bilan qiladigan sa’i-harakatlari tahlili shuni ko`rsatadiki, ularning barchasi ham, tashqi rang-barangligiga qaramasdan, qoida tariqasida gavdaniig, oyoqlarning va boshning yordamchi sa’i-harakatlari bilan birga qo`shilgan uchta oddiy qismdan— «olish», «ko`chirish», «qo`yib yuborish»dan tarkib topadi. Sa’i-harakatlarning har xil turlarida bu qismlar o`z traektoriyasi, qanchalik davom etpshi, kuchi, tezligp, sur’ati (ma’lum bir vaqt mobannida takrorla-nish sopp) bplan za ular tananing qaysi bir qismi bilan bajarilishiga qa.rab farqlanadi. Sifat nuqtai nazaridan sa’i-harakatlar aniqligi, nishopga tegishi, epchilligi va uy-g`unlashganligi bilan belgilanadi.
Kishi faoliyatida narsalar bilan qilinadigan sa’i-hara-katlardan tashqari tananing o`zini tutishini va qiyofanpng saqlannshini (tik turish, o`tirish va shu kabilar), bir joy-dan ikkinchi joyga ko`chishini (yurish, yugurish va shu kabilar), aloqa bog`lashini ta’minlaydigan sa’i-harakatlar ham ishti-rok etadi. Aloqa qilish vositalariga ifodali sa’i-harakat-lar (imo-ishora va pantomimika), ma’noli ishoralar va, ni-hoyat, nutqiy sa’i-harakatlar kiradi. Sa’i-harakatlarning zikr etilgan turlaridp qo`l va oyoqlardan tashqari tanadagi va yuzdagi mushaklar, xiqildoq, tovush paychalari va boshqa-lar ishtirok etadi.
Shunday qilib, narsalar bilan bajariladigan (yoki bosh-qa xildagi tashqi) harakatning amalga oshirilishi muayyan sa’i-harakatlar sistemasining amalga oshirilishidan iborat-dir. Bu harakatning maqsadiga, ushbu harakatga tortilgan narsaning xususiyatl*ariga va harakatning shart-sharoitlariga bog`liq bo`ladi.
Jumladan, stakanni olish uchun qalamni olnshga qaraganda boshqacharoq tarzda sa’i-harakat qilinishi kerak. Chang`ida yurish pnyoda yurishga nisb boshqacha sa’i-harakat qilishni taqozo etadi. Og`ir yukning bir jonda^ knnchi jonga ko`chirilishi mushaklarning engilgina paketnp bir J( kinchi joyga olnb qo`yishdagiga qaraganda boshqacha tarzda ishlashnni I qilib qo`yadi. Qatta mixning qoqilishi mayda mixning qoqilishiga da boshqacha tarzda ro`y beradi, mixni shiftga qoqish uni polga qoqi qaraganda sa’i-harakatlarning boshqacha sistemasini talab qiladi.
Yuqorida keltirilgan misollarning barchasida harakatnpng maqsadi bitta, lekin uning ob’ektlari har xildir. Ob’ekt-ning ayni ana shu har xilligi sa’i-harakatlarning va mui faoliyatining turli xilda tuzilgan bo`lishini taqozo etadi. Sovet fiziologlari P. K. Anoxin, N. A. Bernshteyn, E. A. As-ratyanlarning tadqiqotlari mushaklarning ishi bevosita sa’i-harakat vazifalari bilangina emas, balki hamisha ushbu sa’i-harakat ro`y berayotgan shart-sharoitlar bilan ham bosh-qarilishini ko`rsatadi. Mushaklar sa’i-harakatlarning m5gl-jaldagi yo`nalishini va tezligini ta’mip etish uchun o`z faolligini ko`tarilayotgan og`irlik hajmiga, surilayotgan bu-yumning qarshiligiga, bo`g`imlarning pishanglaridagi orq urish kuchiga «moslaydi».
Harakatni bosh- Sa’i-harakatlarning bajarilishi uzluksiz qarish va nazo- vishda nazorat qilib va uning natyu/salari ha-rat qilish rakatning pirovard maqsadi bilan taqqoslan-
gan holda to`g`rilab (korrektirovka qilib) boriladi.
Ana shunday nazorat va korrektirovka buzilgan taqdprda bem hatto eng sodda harakatlarni ham muvaffaqiyatli bajara olmaydsh qoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo`liga olishda hamisha a '. ■ qo`lini boshqa tomonga cho`zadilar, suv ichish uchun stakanni og`izlariga olib bora olmandilar, uni keyin o`rniga qo`ya olmaydilar. Ular stu o`tirisha olmaydi, nonni kesaman deb qo`l barmoqlarnnn kesib yubor satrlarga rioya qilgan holda chiziqlar o`tkazishga qodir emaslar va hokazo.
Harakat qay yo`sinda nazorat qilib boriladp? Bu o`rinda hali ko`p narsa aniqlangan emas. Bu, shubhasiz, sezgi a’?. ri (ko`rish, eshitish, mushaklar sezgisi) vositasidagpna berishi mumkin. Sa’i-harakatlarni sensor nazorat k: (sszgi 31>zolari yordamida nazorat qilish) ning roli s; ko`rilayotgan kishi geometrik shaklning, masalan, olti burchak-li yulduzning tasvirini uning synadagi aksiga qarab turib chn-zishi lozim bo`lgan tajribalarda durustgpna isbot etilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
