O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Hatti-harakat, harakat tushunchasi. (P.K.Anoxin)
Faol sa’i-harakat qilnsh pm-koniyatidan mahrum bo`lgan hayvonlar ham agar oldingi oyoqlarining hara-katlarini ko`rib turmasalar, uni boshqara olmaydilar.
Bundan ma’lumki, sa’i-harakatlarni boshqarish teskari aloqa printsipiga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shundap aloqa vositasi, narsalar va sa’i-harakatlarning ayyan idrok etiladigan va harakat mo`ljallari (orientir-lari) rolpni o`ynaydigan belgilari axborot manbai bo`lib xizmat qiladi. Teskari aloqannng bunday shaklini P. K. Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.
Shunday qilib, ashyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) hara-katning bajarilishi ma’lum bir sistemaga oid sa’i-harakat-larni amalga oshirish bilangina cheklanmaydi. U muqarrar ravishda sa’i-harakatlarning joriy natijalari va harakat-lar ob’ektining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’i-hara-katlarni sensor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni uz ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’i-ha-rakatlar qanday ruy berayotgani va uning natijalari haqida-gi axborotni etkazib turadigai hissiy orientirlarini o`z-lashtirish ana shu jarayonning negizi hisoblanadi.
Chunonchi, temirchi temirning qizdirilishi darajasinn unnng rangiga qarab chzmalab ko`rib, bolg`ani urish kuchini shunga mutanosiblashtiradp. Luradgor randani bosish kuchiii va sa’i-harakat tezligini yog`ochning qarshn-lpgini o`zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali moslashtiradi. Kranchi yukip qo`l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-biriga mutanosnb va uzluksiz sa’i-ha-rakatlari bilan traektoriyasini ko`rish orqali nazorat qilgan holda uyg`un-lashtnrib, murakkab va eng qulay traektoriya bo`ylab o`tkazadi. Shofer mashinani to`xtatarkan, tormoz tepkisini bosish kuchini mashinaning hara-katn tezligi, yo`lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan uy-:;lashtiradi.
Ko`rib turganimizdek, ushbu barcha mo`ljallar sa’i-hara-katlarni alohida o`zicha emas, balki harakat maqsadiga muvo-fiq tarzda. belgilaydi. Masalan, parg^rdan doira chizig`i chizish va bo`lak chiziqlarni o`lchash uchun foydalanish urinish-
ning turli xil sistemasini taqozo etadi. Qalam bilan «a» harfini yozishda «o» xarfini yozish chog`idagiga qaraganda bosh-kacha urinish bo`ladi. Kechikib qolib avtobus orqasidan chopa-yotgan yo`lovchining sa’i-harakatlari sistemasi rekord qo`iishnn niyat qilgan engil atletikachini sira ham qanoatlantirmaydi. Ushbu barcha xollarda ayian bnr xil harakat ob’sktlarshsh (pargar, qalam, qog`oz) yoki hatto o`shanday harakatlarni (yugu-rish) ko`rib turibmiz, lekin bu harakatlarning maqsadlari har xil va shuning uchun bu harakatlar tarkibiga kiradigap sa’i-xarakatlar sistemasi ham har xildir.
Bundan ko`rinib turibdiki, harakat tarkibiga kiruvchi sa’i-xarakatlar sistemasi pirovard patijasida ushbu hara-katning maqsadi bilan boshqariladi va yo`naltiriladi. Qili-nayotgan sa’i-harakatlarning natijalari aynan shu ^ maqsad nuqtai nazaridan baholanadi va to`g`rilab turiladi. Aynan shu harakatning maqsadi uni bajarishda, nazorat qilish va yaxshn izga solishda narsalarning qaysn bir xususiyati va holatp mo`ljal bo`la olishini belgilab beradi.
Kishining maqsadi ko`pincha muayyan vaqt ichida no`q va harakatlar yordamida erishilishi mumkin bo`lgan narsalardan iborat bo`ladi. Demak, maqsad miyada faoliyatning bo`lajak natijasining timsoli, o`zgarib turadigan andazasi tarzidanamoyon bo`ladi. Aynan o`sha orzu qilingan (ehtiyoj sezilgan)bo`lg`usi andaza bilan harakatning amaldagi natpjalarni taqqoslanadi, aynan o`sha andaza sa’i-harakatlarning shaklshamoilini belgilab va to`g`rilab turadi. Chunonchi, kishi suvichish uchun stakanni olib, lablariga yaqinlashtirganndagi kabi oddiy bir holda ham uning harakatlari orzu qilingan natija (chanqoqni bosish), shuningdek qo`l stakanga cho`zilishi va so`ngra stakan bilan birga lablarga qadar borishi andazalari orqali idora qilinadi. Bo`lg`usi harakat modellarp(sa’i-harakat programmasi) va uning natijasi (maqsadning programmasi)ni, miyada ushbu harakatning o`ziin oldindan hosil qiladigan andazalarni fiziologlar «harakat aktsetorn» va «oldindan aks ettirish» (P. K. Anoxin), «harakatlantiruvchi vazifa» va «bo`lg`usi ehtiyoj andazasp» (II. A. Bernshtean),«zaruriy mohiyat» va «kelajak andazasi» (Mittelshted, U. Eshbi), «namuna», «o`zgarib turadigan andaza» va shu kabilar deb aytadilar.