|
Nutq funktsiyalari.
Muloqot jarayonida muloqot funksiyalari ham muhim rol o’ynaydi. Muloqot" funksiyalari deganda muloqotning inson hayotida bajaradigan funksiyalari tushuniladi. Muloqot fanksiyalari xilma-xi! bo’iib, eng keng tarqalgan tasnifga ko’ra, ya'ni B.F.Lomov tomonidan taklif qilingan bo’lib, u quyidagilardan iborat.
> Inforioasion-kommunikativ funksiya - axborot almashinuvini ta'min-iash vazifasi, Axborot almashinuvi turii belgilar tizimlari ofqaii amalga oshiriladi. Odatda verbal va noverbal kommunikasiya farqianadi.
^ Regulyasion-kommunikativ fanfaiyasi suhbatdoshlar xulq-atvorining regulyasiya qilinishini ta'minlash vazlfasi, Individlar muloqot jarayonida verbal yo’llar bilan bir-birining motivlariga, maqsadlariga, qaror qabul qilishiga ta'sir o’tkazishi, biror harakatga undashi va barakatini nazorat qilishi, bir-birining xulq-atvoriga stimullash-tiruvchi va korreksiyaiovchi tarzida ta'sir ko’rsatishi mumkin.
> Affektiv komunikativ funksiya inson emosional sohasinlng regulyasiya qilinishini ta'minlash vazifasi Muioqot inson emosional holatiarining eng muhim determinasiyasidir. Chunki turli tuman emosional holatiar muloqot jarayonida paydo bo’iadi va o’zgaradi.
Muloqotning maqsadga ko`ra 8 ta funktsiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)
1. Kontakt.
2. Aloqa o`rnatish.
3. Undovchilik.
4. Koordinatsion.
5. Tushunish.
6. Amotiv (hissiy aloqa) hissiyotni o`zgartirish.
7. Munosobat o`rnatish o`z o`rnini anglash)
8. Ta’sir o`tkazish.
Nutqli va nutqsiz muomala.
Noverbal kommunikasiya vositaiariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko’z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikasiya -so’zni to’ldiradi, kuchaytiradi va ba'zan uning o’rnini bosadi. Boigarlarda boshni qimirlatish yo’q degani, ruslarniki teskarisi bo’ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikasiya vositasi turlicha bo’ladi. Masalan, boialar ko’pincha kattalarga ta'sir etish, ularga o’z qoqish va kayfiyatlarini o’tkazishda yig’idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so’z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikasiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir.
Noverbal kommunikasiyaga belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, uiarga jestlar (qo'1 harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qo'1, oyoq, tana harakatiari) kiradi.
Jestlar - insonning qo’! harakatlari boMib, u orqaii insonning ichki holati, biror bir ob'ektga munosabati va tashqi olamga yo’nalganiigi ifodalanadi. U yoki bu xalqiarda jestlar turlicha qabul qilinadi. Italyan va fransuzSar o’z muloqotlarini jestlarsiz tavsawur eta olmaydilar. o’zbek xaiqida nutqda jestlardan foydalanish yaxshi odat sifatida qabul qilinraaydi. Lekin shuni ham ta'kidlash lozimki, noverbal kommunikasiya og’zakl nutqda aytilmay qolgan fikrSarni ifoda etish imkonini beradi.
Mimika - inson yuz harakatiarining bir qismi bo’lib, u orqali insonning o’ylari, xatti-harakatlari, tasawurlari, xotirlashi, taajjubi va hokazolarda narnoyon bo’ladi.
Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so’ziar 7% ni, tovushlar va intonasiya 38% ni, nutqsiz muloqot esa 55% ni, tashkil qiladi.
Publisiy aytganidek, biz "Ovoz bilan gapiramiz tana bilan suhbatlashamiz". Noverbai kommunikasiyaning boshqa belgilar tizimini ko’rib chiqaylik.
Paralingivistik va ekstralingvistik belgilar tizimi - bu lokalizasiya tizitni bo’lib, u ovoz sifatida diapozonini nutqdagi pauzalar, yo’tal, yig’i, kulgu, nutq tempida namoyon bo’Iadl.
Muloqot jarayonida muloqotga kirishuvchilarni bir-birlariga nlsbatan joylashishlari harn muhim ahamiyatga ega. Masalan, auditoriyadagi stollar joylashishi muloqot uchun juda no?uiaydir. Ayniqsa, seminar mashg’ulotlari jarayonida o’qituvchi, maVuzachi muSoqoti vaqtida qolganlari munozarada faol ishtirok etlsh imkoniyatiga ega emasdiriar.
Seminarlami yoki shu kabi suhbatlatni "T" shaklida joylashgan sto! stuliarda o’tkazish ham foydali, lekin dumaloq shaklda joyiashtirilgan stol, stullarda muloqot juda samaralidir.
Vizual muioqotda "ko’z kontakti" belgilar tizimi ham qo’llaniladi. LJshbu tizim pedagoglar, rahbarlar ish faoliyatida muhim ahareiyatga egadir.
Qiziqarli belgifar tizimi sifatida muloqot jarayonida gul, fotorasm va boshqalardan foydalanish mumkin. Ehtimol gullar orqali insonlar ma'I«m bir ; ma'luraotni uzatish imkoniyatiga egalar. Shu bois gullar tarixi haqida ayrim ma'iumotlami keltiramiz. Gullar tiSi qadimda Sharqda paydo bo’lgan. Uni ayollar yaratishgan. o’z yuzlarini ochish Imkoniyatiga ega bo’lmagan ayollar o’z hislarini va kayfiyatlarini gullar orqali ifodalashga- harakat qilgaalar. Assosiasiya sifatida paydo bo’lgan belgilar qafiy odatlarga aylangan. Masalan, azaliya guli sog’inch, yolg’izlik, gnasint qunchalarimng soni uchrashuv kunini, qo’ng’iroq gulJar soni uchrashuv vaqtini anglatadi.
XIX asrga kelib, guilar tili dastlab Fransij^ada, so’ng Angliya va butun jahonga tarqalgan. Asta-sekin gullar tili bilan ranglar tili ham yuzaga keldi. Jumladan, Yevropaning ko’p davlatlarida siyoh rang do’stlik, hasfaamatlilik, to’kinlik ramzi bo’lsa, Yaponiyada-ham og’riq beigisi bo’lgan. Har qaysi rangma'lum holat, kayfiyat ma'nosmi anglatadi. Jumladan qizil rang hayot, sevgi, pushti - yoshlik, sariq - baxt, quyosh, to’y, xursandchilik, yashil - tinchlik, xotirjamlik, ko’k - ishonch, vafo, qora -tantanavorlik, qayg’u, oq - poklik, beg’uboriik ramzi sifatida tushuniladi.
Noverbal (nutqsiz) kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko`z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so`zni to`ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning o`rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo`q degani, ruslarniki teskarisi bo`ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo`ladi. Masalan, bolalar ko`pincha kattalarga ta’sir etish, ularga o`z xohish va kayfiyatlarini o`tkazishda yig`idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so`z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir.
O`rtog`ining boshiga tushgan kulfatdan habar topib, unga hamdardlik bildirayotgan suhbatdoshi nutqsiz kommunikatsiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini g`amgin tutadi, past ohangda, qo`llarini yuziga yo peshonasiga qo`ygan va boshini chayqagan holda chuqur xo`rsinib gapiradi va h.k.
Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarida turlicha vositalar tanlanadi. Nutqsiz kommunikatsiyada qo`llanilayotgan vositalarning axborotni so`z bilan etkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Bunday muvofiqlik ham og`zaki va ham nutqsiz kommunikatsiya vositalari kasb faoliyatining quroli hisoblangan pedagog uchun juda muhimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
