O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

2-rasm. Oq gulli chinnigul


Yetmak, bo'ritikan (Acanthophyllum) turkumi 3.14-rasm. Dianthus ko'pincha tikanli, qisman tikansiz ko'p yillik tetralepisning o't yoki yarimbutalardir. Gullari 5 a’zoli. umumiy ko'rinishi. O'zbekistonda bo'ritikanlarning 11 turi mavjud, shulardan 2 turining ildizlarida saponin ko'p. Ular bex, yetmak deb ataladi. lldizlarining qaynatmasi nisholda, parvarda va boshqa sharq shirinliklarini tayyorlashda ko'pirtiruvchi vosita tarzida ishlatiladi.
Yetmaklardan saponinli o'simliklar sifatida sanoatda foydalanish muammolari bo'yicha O'zRFA Botanika instituti va Botanika bog'i (hozirgi „Botanika" IlChM) da katta ilmiy ishlar olib borildi. Uning tabiiy zaxiralari haddan tashqari ko'p ishlatilayotganligi tufayli yetmak, bex (A. gypsophylloidcs) O'zbckiston „Qizil kitob"iga kiritilgan.
Gipsofila (Gypsophila) turkumi juda xilma-xil bo'lib, ular bir yillik, ko'p yillik o'tlar va yarimbutalardan iborat. Barglari o'troq, gullari oq, pushti, qizil. Kosachasi bir qadar pardasimon, silindr- qo'ng'iroqsimon, 5 tishli yoki 5 bo'lakli. Changchilari 10 ta. Ko’sagi bir xonali, 4 tishchali.
O'zbekistonda turkumning 14 turi o'sadi. Asosan janubiy viloyat- larning tog' va adirlarida tarqalgan. Ariq bo'ylari va sho'rtobroq ycrlarda o'sadigan poyasi ko'p marta ayrisimon shoxlangan, barglari ko'kimtir yashil, ayrisimon gipsofila (G. trichotoma) ko'proq uchraydi.
Chinniguldoshlarning tarkibida saponinlarning bo'lishi ularning muhim xususiyatlaridandir. Yetmak, gipsofila ildizlarida saponinlar ancha ko'p to'planadi. Yetmak muhim tcxnikaviy o'simlik. Chinnigullar ajoyib manzarali o'simliklar bo'lib, ularning 70 dan ziyod navlari bor. Qoramug', randak kabi zaharli va begona o'tlari ham uchraydi.
Chinniguldoshlar oilasi urug'larining tuzilishi va tarkibida saponinlarning bo'lishiga ko'ra Semizo'tdoshlarga (Portulacaceae) yaqin turadi. Bu ikkala oilada pinitol moddasining bo'lishi ularning filogcnctik jihatdan yaqinligini ko'rsatadi.

3-rasm. Portulacaceae