O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti fizika-matematika fakulteti 162-fizika guruhi talabasi masharipov shahzodning optika fanidan kurs ishi mavzu: Spektral apparatlar xarakteristikasi

5.Spektr turlari
Yorug’lik dispersiyasi tufayli hosil qilingan spektr dispersion spektr deb ataladi. Barcha spektrlarni bir-biridan juda kata farq qiladigan uchta asosiy guruhga bo’lish mumkin. Bular: 1) tutash spektrlar; 2) chiziq-chiziq spektrlar va 3) yo’l-yo’l spektrlar.

1. 
   Tutash spektr ranglari biridan ikkinchisiga asta sekin o’tib boruvchi tutash yo’l ko’rinishida bo’ladi. Cho’g’langan qattiq jismlar yoki suyuqlik tutash spektr chiqaradi va bu spektr jismlarning kimyoviy tarkibiga bog’liq bo’lmagan holda bir xil bo’ladi. Masalan, elektr lampaning volfram tolasi yoki erigan cho’yan nurlanishidan tutash spektr hosil qilish mumkin. Tutash spektrning xarakteri va bunday spektrning mavjudligi nur chiqaruvchi ayrim atomlarning xossalarigagina bog’liq bo’lmasdan, balki atomlarning o’zaro ta’siriga ko’proq bog’liqdir.
   
2. 
   Chiziq-chiziq spektr bir-biridan keng qora oraliqlar bilan ajralgan aniq chegaralangan qator rangli chiziqlardan iboratdir. Har bir chiziqqa bitta aniq yorug’lik to’lqin uzunligi mos keladi. Bu spektrni bir-biri bilan o’zaro ta’sirlashmaydigan uyg’ongan alohida atomlar chiqaradi. Masalan, atomar holatdagi siyraklashgan gazlar chiziq-chiziq spektrni hosil qiladi. Bunday spektr spektrlarning eng asosiy turidir.
   

3.Yo’l-yo’l spektr alohida guruh bo’lib joylashgan ko’p sonli chiziqlardan tuzilgan va bitta yo’l deb qarash mumkin bo’lgan rangli yo’llardan iborat bo’ladi. Yo’l-yo’l spektrlar tarkibida atomlarga parchalanmagan molekulalari bo’lgan gaz holatidagi moddalarda hosil bo’ladi. Masalan, oz siyraklashgan gazlar elektr razryadi ta’sirida yo’l-yo’l spektrlar chiqaradi.
Yorug’lik chiqarayotgan har qanday jism spektr hosil qiladi, bu spektr nurlanish spektri deyiladi. Har xil moddalardan chiqadigan yorug’likning spektral tarkibi xilma-xil bo’ladi.
Agar tutash spektr beruvchi manbadan chiqqan yorug’lik siyraklashgan gaz yoki
bug’ orqali o’tkazilib, so’ngra spektroskop tirqishiga tushirilsa, hosil bo’lgan spektrda shu gazning nurlanish spektr chiziq (yoki yo’l) lariga mos keluvchi qora chiziq (yoki yo’l) lar paydo bo’ladi. Bunday tur spektrlarga yutilish spektri deb ataladi. 5.6-rasmda qizdirilgan jismdan chiqayotgan nurlarni natriy bug’idan o’tkazilganda sariq nur sohasida qora chiziqning hosil bo’lganini ko’ramiz. Ya’ni, natriy o’ziga mos keluvchi to’lqin uzunlikdagi yoruglikni yutgan. Bunda qizdirilgan jismdan chiqayotgan nur O tirqish orqali chiqib, C alanga yordamida hosil bo’layotgan natriy bug’idan o’tib L linza orqali P prizmaga tushirilganda, prizmadan o’tgan nur E ekranda D qora chiziqni hosil qiladi.
Yutilish spektrining paydo bo’lish hodisasini tekshirib, 1859-yilda Kirxgof uning nomi bilan ataladigan quyidagi qonunni kashf etadi: gazlar o’zlari qanday spektr chiziqlarini chiqarsa, xuddi shunday spectral chiziqlarni yutadi.


5.6-rasm. Natriy bug’ining yutilish spektri.