O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

As
1
 
kritik temperaturadan pastroq temperaturada qizdirilib, shu 
temperaturada ma’lum vaqt saqlangach, sovitiladi. Masalan, toblangan mo‘lat 
keskichlar 180—200°S temperaturada, zarb bilan ishlaydigan detallar 300—
400°S temperaturada bo‘shatiladi. 
18-20
˚
S dagi suv 
50
˚
S dagi suv 
10% li osh tuzining suvdagi 
eritmasi 
Mineral mashina moyi 
Transformator moyi 
600 
100 
1100 
150 
120 
270 
270 
300 
30 
25 

---

126 
1- rasm. Po‘latlarning yumshagish va normallash temperaturalarini uglerod miqdoriga 
qarab belgilash grafigi. 

---

127 
2-rasm. Po‘ltlarning toblan va bo‘shatish temperagura:iki uglerod miqdoriga 
ko‘ra belgilash grafigi. 
1- rasmda uglerodli po‘latlarning yumshatish 
YEZ 
normallash tem- peraturalarini 
uglerod mikdoriga qarab belgilash grafigi, 2- rasmda esa uglerodli po‘latlarning 
toblash temperaturasini uglerod miqdori-ga ko‘ra belgilash, toblangandan keyin 
quyi temperaturali bo‘shatish rejimlari grafigi umumiy holda kelgirilgan. 2- 
jadvalda uglerodli sifatli normallangan po‘latlariing mexanik xossalari hamda 
ishlatilish joylari keltirilgan. 3- jadvalda asbobsozlik po‘latlarini to‘la yumshatish, 
toblash va bo‘shatpsh rejimlari va qattiqliklari keltirilgan.
2-jadval 
Po‘latlar 
markasi 
Mexanik xossalari 
Ishlatish joyi 
σ
V
MPa 
δ,% 
Ψ% 
NV
kg ·
k/mm
2

---

128 
10 
20 
25 
35 
45 
50 
270-410 
348 
2120 
510 
588 
617 
27 
24 
18 
15 
13 
13 
- 
- 
50 
45 
40 
40 
76-118 
- 
121-170 
143-187 
170-229 
174-255 
Sterjen 
, 
turba, 
listlar 
tayyorlashda
Turba , listlar tayyorlashda 
CHo‘kichlashda 
,sterjen, 
turbalar tayyorlashda
CHo‘kichlashda 
,sterjen 
tayyorlashda 
CHo‘kichlashda 
,sterjen, 
turbalar tayyorlashda
CHo‘kichlashda 
,sterjen 
tayyorlashda 
Po‘latlar 
markasi 
Yumshatishda 
Toblashda 
Bo‘shatishda 
Q
iz
d
ir
is
h
tem
p
ra
tu
ra
si
,
˚
S
Q
at
iq
li
g
i 
N
V
, 
k
am
id
a 
Q
iz
d
ir
is
h
tem
p
ra
tu
ra
si
,
˚
S
S
o
v
it
is
h
m
u
h
it
i 
Q
at
ti
q
li
g
i 
HR
S
Q
iz
d
ir
is
h
tem
p
ra
tu
ra
si
,
˚
S
Q
at
ti
q
li
g
i 
HR
S
U7, U7A 
U8,U8A 
U8G,U8GA 
U9,U9A 
750-760 
750-760 
750-760 
187 
187 
192 
800-
820 
780-
800 
Suv 
moy
Suv 
moy
61-63 
62-64 
62-65 
120-200 
160-200 
160-200 
63-60 
64-60 
64-62 

---

129 
U10 
U12 
760-780 
760-780 
197 
207 
760-
780 
760-
780 
760-
780 
Suv 
moy 
Suv 
moy 
Suv 
moy 
62-65 
62-66 
160-200 
160-200 
64-62 
65-62 
Agar po‘latlarni termik ishlashda kizdirishning umumiy vaqtini τ
q
harfi bilan, 
buyumni zarur temperaturagacha qizdirishga sarflangan vaqti —τ
k
bilan, uni shu 
temperaturada tutib turish vaqtini τ
s
bilin belgilasak, τ
u
vaqt τ
q
va τ
s
vaqtlarning 
yig‘indasiga teng bo‘ladi: 
τ
u
= τ
k
+ τ
s
; MIN 
Buyumni zarur temperaturagacha qizdirish vaqti esa pech tempera-turasiga, 
buyum materialiga, shakliga, o‘lchamlariga va ularnn pechga joylash 
xarakteriga bog‘liq. Umumiy holda uni quyidagi imperik formula bo‘yicha 
aniqlash mumkin: 
τ 
k
═ 0,1 K
1
∙K
2
∙ A
3
∙D, 
bu yerda 
K
1
 
— muhit koeffitsiyenti (gaz uchun 2, tuz eritmasi uchun 1, 
metall eritmalari uchun 0,58), 
K
2
 
— shakl koeffitsiyenti (silindr uchun 
2, shar uchun 1), 
K
3
— qizdirish koeffshsheiti (bir tomonlama qizdirilsa, har 
tomonlama qizdirilsa 1), 
D 
— buyumning o‘lchami (maksimal qirqimning minimal 
o‘lchami), mm. 

---

130 
Buyumlarni zarur temperaturada tutib turish vaqti (τ
s
) esa uglerodli po‘latlar 
uchun buyum kesimining har bir millimetriga 1,0— 1,5 minut, legirlangan po‘latlar 
uchun taxminai 2 — 2,5 minut oliiadi. Albatta, konkret buyumlar uchun 
aniklangan 
τ
u
 
vaqtga tajriba asosida aniqliklar ham kiritilada.
 
Ilmiy tekshirishlar va kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, austenit strukturali 
buyum sovitish darajasiga qarab perlit, sorbit va troostit, ignasimon
troostit va martensit strukturalarga aylanadi. Quyida bu strukturalar haqida
ma’lumotlar keltiriladi. 
Sorbit.
Bu struktura perlit strukturasi singari ferritning sementitli mexanik 
aralashmasi bo‘lib, donlari maydaroq bo‘ladi. Bu strukturali po‘latlarning 
Brinell bo‘yicha qattiqligi 
NV = 
2700—3200 MPa oralig‘ida bo‘ladi.