O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

PO‘LATLARNI XIMIYAVIY-TERMIK ISHLASH
Ko‘pincha detal va asboblar (tishli gildiraklar, porshen barmoqlari, chervyaklar, 
podshipnik roliklari va boshqalar) sirt yuzasining qattiqligini oshirish yo‘li bilan ularni 
korroziya-bardosh xamda yeyilishga chidamli qilish maqsadida ximiyaviy termik ishlov 
beriladi. Buning uchun po‘lat buyumlarga ma’lum temperaturadagi ximiyaviy aktiv 
muxitlarda 
ximiyaviy-termik 
ishlov 
beriladi. 
Bunda 
muxit 
molekulalari 
dissotsiatsiyalanib ajralayotgan atomlar buyum sirt yuzasiga diffuziyalanib xamda 
qattiq eritma va ximiyaviy birikmalar xosil qilib qattiqlikni oshiradi. Bu usul ximiyaviy 
aktiv muxit turiga qarab sementitlash, azotlash, xromlash deb yuritiladi. Kuyida 
sanoatda ko‘proq tarqalgan ximiyaviy-termik ishlovlar xaqida ma’lumotlar berish bilan 
cheklanamiz. 
PO‘LATLARNI SEMENTITLASH
Yuqoridagi ma’lumotlardan ma’lumki, kam uglerodli (odatda SqO,25%) va 
kam legirlangan po‘latlardan tayyorlangan detallar va buyumlarning sirt 
qatlamini uglerodga tuyintirish. bilan ularning qattikligini oshirib, ichki sismini esa 
qovushoqligicha saklash uchun sementitlanadi. Po‘lat buyumlarning sirt qatlamini 
uglerodga tuyintirish quyidagi muxitlarda olib boriladi: 
a) qattiq moddalar muxitida sementitlash. 
Bu ishlovda uglerodga boy muxit 
sifatida ko‘pincha karbyuriza-tordan (75—80% pistako‘mir, krlgani karbonat tuzlar 
VaSOZ, Ma2SoZ, K2SOZ aralashmasidan iborat) foydalaniladi. Sementitlash uchun 
temir qutiga bir oz karbyurizator kiritilib,. ustiga buyumlar terilgach, sirtiga yana 
karbyurizator kiritila-di. Bunda sementitlanmaydigan yuzalarga maxsus zamazka 

---

117 
koplanadi. Metall quti shu yusinda 67- racmda ko‘rsatilgandek to‘ldiriladi. Keyin quti 
qopqog‘i yopilib, tirqishlari o‘tga chidamli gil bilan suvaladi. So‘ngra quti pechga 
kiritiladida, 900—950°S temperaturagacha qizdirilib, shu temperaturada bir necha soat 
tutib turiladi. 
Bunda qutidagi qolgan xavo kislorodi pista ko‘mir (uglerod) bilan reaksiyaga 
kirishib kislorodning ozligi uchun SO2 o‘rniga SO xosil bo‘ladi. SO gazi barqaror 
bo‘lmagani uchun atom x_olidagi uglerodni ajratib chiqaradi. Aktiv atomar uglerod 
esa buyum sirtiga diffuziyalanib austenitda eriy boshlaydi.