O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Sementitlangan detal ko‘ndalang kesim yuzasining mikrostrukturasi. 
Sementitlangan buyumlarning sirtki katlamlari uglerodga tuyingani bilan yetarli 
qattiklikka ega bulmaydi. Shu sababli sirt kattiqligini yanada oshirish, ichki 
kuchlanishlarni yuqotib strukturasini yaxshilash uchun bu buyumlar toblab 
bushatiladi. Bunday sirt yuzasining strukturasi martensit bilan qisman sementitdan 
iborat bo‘ladi va katlam qattiqligi SHS - 58 — 63 bo‘ladi.
34
Bunda agar detal 
uglerodli po‘latdan tayyorlangan bulsa, ichki qismi strukturasi ferrit va perlitdan, 
legirlangan po‘latlardan tayyorlansa troostit yoki sorbitdan iborat bo‘ladi. Po‘lat buyum 
ichki kismining qattikligi po‘lat markasiga ko‘ra NKS = 20 40 
oralig‘ida 
bo‘ladi. 
Sementitlangan katlam qalinligining temperatura bilan vaqtga qarab o‘zgarish grafigi, 
esa sementitlangan detal ko‘ndalang kesim yuzasining mikrostrukturasi keltirilgan. 
Shuni qayd etish kerakki, azotlangan qatlam qalinligi sementitlangan qatlam 
qattiqligidan 1,5-2 marta ortik (NV-100 - 1200 kgk/mm2) bo‘ladi. Lekin 
tayyorlanadigan detallar o‘lchamining bir oz ortishi jilvirlashni talab etadi. 
Po‘latlarga termik ishlov berish turlari 
1. Yumshatish.
Bu ishlovdan ko‘zda tutilgan maqsad po‘latning donlarini 
maydalashtirib strukturasini yaxshilash, ichki zo‘riqish kuchlanishlarini 
yo‘qotib, oson kesib ishlanadigan qilishdan iborat. Yumshatishning quyidagi 
turlaridan foydalanish mahsadga muvofiq bo‘ladi. 
a) Rekristallizatsion yumshatish. Sovuqlayin bo sim bilan
ishlangan buyumlarning deformatsiyalanib cho‘zilgan donlari o‘rniga teng 
o‘qli donlar olish bilan ichki kuchlanishlarni yo‘qotib po‘latlarning 
plastikligini orttirishda qo‘llaniladi. 
34
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013.73 

---

120 
Buning uchun buyum rekristallanish temperaturasidan 200— 300° yuqoriroq 
temperaturagacha (masalan, kam uglerodli po‘latlar 600—700°S gacha) 
qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt saqlangach, asta sekin sovitiladi; 
b) Chala yumshatish. Ba’zi hollarda po‘lat quymalar va pokov- 
kalar ichki kuchlanishlarni yo‘qotib, mexanik ishlashdan avval struk- 
turasini yaxshilash uchun chala yumshatiladi. Masalan, evtektoidgacha 
bo‘lgan po‘lat buyumlar 
As
1
 
kritik nuqta bilan 
As
3
 
kritik nuqta ora- 
lig‘idagi temperaturagacha, evtektoidgacha keyingi po‘lat buyumlar 
esa
As
1

kritik nuqta bilan
As
3
kritik nuqtalar oralig‘idagi 
temperaturagacha qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt tutib 
turilgach, 
asta-sekin 
sovitiladi. 
Bu 
ishlovda 
faqat 
perlit 
struktura- 
sigina qayta kristallanadi, qolgzn strukturalar o‘zgarmaydi. Shu- 
boisdan ham chala yumshatish
 
deyiladi. 
v) Diffuzion yumshatish. Po‘lat quymalar (ayniqsa, legirlangan 
po‘latlar) ximiyaviy tarkibining notekisligini yo‘qotish maqsadida bu xil 
ishlov beriladi. Buning uchun, masalan, evtektoidgacha bo‘lgan po‘lat buyumlar 
As
3
 
kritik temperaturadan 200—300°S yuqori temperaturagacha qizdirilib, shu 
temperaturada 10—15 soat saqlangach, avval 600°S temperaturagacha keyin esa 
havoda sovitiladi. 
Buyumni yuqori temperaturada bir necha soat tutib turishda austenit donlaridagi 
uglerod va boshqa elementlar diffuziyalanganda tarkibi tekislanib gomogen 
struktura hosil bo‘ladi. Bunda austenit donlari yiriklashadi. Shuning uchun bu termik 
ishlovdan so‘ng donlarni maydalashtirish maqsadida u qo‘shimcha ravishda to‘la 
yumshatiladi. 
g) To‘la yumshatish. Bu usul yirik donli po‘lat quymalar va 
pokovkalarning 
donlarini 
bir 
tekis, 
mayda 
donli 
qilish 
na 
ichki 
kuchlanishlarni 
yo‘qotish 
maqsadida 
qo‘llaniladi. 
Bunda 
evtektoid va evtektoidgacha bo‘lgan po‘latlarning markasiga qa- 

---

121 
rab 
ularni 
As
1
yoki 
As
3
kritik 
temperaturadan 
30—50°S 
yuqori- 
roq temperaturagacha qizdirib shu temperaturada ma’lum vaqt 
gaqlangach, asta-sekin sovitiladi. 
Shuni ham qayd etish lozimki, evtektoiddan keyingi po‘latlarni go‘la yumshatish 
uchun ularni 
As
T
 
kritik temperaturadan bir oz yuqoriroq temperaturagacha qizdirib, shu
 
temperaturada ma’lum vaqt saqlab, sovitilganda ajraluvchi sementit perlit donlarini parda 
bilan chulg‘ab olib uni mo‘rtlashtiradi, shu sababli bu po‘latlar to‘la yumshatilmaydi 
d) Izotermik yumshatish. Bu usul to‘la yumshatishdagi kabi 
maqsadlarda qo‘llaniladi. Masalan, evtektoidgacha bo‘lgan po‘lat 
As
3
 
kritik 
nuqtadan, evtektoiddan keyingi po‘latlar esa 
As
1
kritik nuqtadan 30—50°S yuqori 
temperaturagacha qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt saqlangach, 
zaruriyatga ko‘ra, masalan, (60—700°S li muhitga o‘tkazilib, shu muhitda austenit 
ferrit bilan sementitga batamom parchalanguncha tutib turiladi, keyin havoda 
sovitiladi. Bu usul to‘la yumshatishga qaraganda 3—4 marta unumliroqdir.
Masalan, legirlangan po‘latlarni to‘la yumshatish uchun odatda 18—15 soat
vaqt sarflansa, izotermik yumshatishda 3—4 soat kifoyadir. Bu ishlov ikkita
pechda yoki zonali pechlarda amalga oshiriladi. 
( y e ) D o n a d o r p e r l i t o l i s h u c h u n y u m s h a t i s h . E v s ktoiddan keyingi va 
legirlangan po‘lat buyumlarning plastinika tarzidagi sementit donlarini mayda 
donador strukturaga aylantirish maqsadida yumshatiladi. Buning uchun evtektoiddan 
kiyingi po‘latlar 
As
1
 
kritik nuqtadan bir oz yuqoriroq temperaturagacha (750—
760°S) qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt tutib turilgach, asta-sekin 
sovitiladi. Ma’lumki, po‘latni 
As
1
kritik nuqtadan yuqoriroq temperaturagacha 
qizdirilganda msrlit donlari austenitga aylanib, ikkilamchi sementit esa o‘zgarmay 
qoladi. 
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha austenitda erimagan karbid va boshqa 
qo‘shimchalar po‘latni sovitishda qo‘shimcha kristallanish markazlari hosil qilib 
donador struktura olishga ko‘maklashadi. 

---

122