O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Biologiya” kafedrasi

Viruslarni kashf qilinishi viruslami tadqiq qilish metodlarini ishlab
chiqilishiga bog'liqligi

	Birinchi marta ishlatilgan metodlar, metodik ishlanmaiar		Ochilish yili		Viruslar, kasalliklar
	Bakterial filtrlardan viruslami filtrlash		1892		Tamaki mozaikasi virusi
			1898		qirov (y ashchur) (Leffler va Frosh)
			1899		parranda va qo'ylar chumasi
			1900		sariq bezgak
			1902		qushlar va qo'ylar chechagi
			1903		quturish va cho‘chqalar chumasi virusi
			1904		odam chechagi virusi
			1905		itlar chumasi va vaksina virusi
			1907		denge virusi
			1908		chechak va traxoma
			1909		poliomielit
			1911		Raus sarkomasi
			1915		bakteriot'aglar
			1916		qizamiq
			1917		ucbuq
			1926		vezikulvar stomatit
	Laboratoriya hayvonlarini qo‘llanilishi		1881		quturish (Paster)
			1931		cho‘chqalar grippi, otlarni g’arbiy ensefaliti
	Yangi tug'ilgan sichqonlar				koksaki
	Kaptarlar				V gepatiti
	Shimpanze				onkogen viruslar
	Cho'chqa bolalari				ichak viruslari uchun
	Viruslami ajratishda tovuq embrionlarini ishlatish		1931		gripp, chechak, leykoz, tovuqlar sarkomasi kabi viruslar (A. Woodruff i E. Goodpasture)
			1933		odam grippi va otiaming sharqiy ensifaliti
			1934		parotit
Sentrifugalash metodini ishlatish			1935		TMVning kristallari olindi(Stenli)
			1936		sichqonlar sut bezlari raki
			1937		kana ensefaliti
Viruslami o'rganishda birinchi marta elektron mikroskop ishlatilishi			1939		A.V.Arden, G.Ruske
Ospovaksina virusini faqat DNK tutishini isbotladi. birtipdagi nuklein kislotaning mavjudligi aniqlandi - DNK yoki RNK.			1940		ospovaksina virusini DNK tutishi (Xogland va safdoshlari)
Gemagglyutinatsiya fenomenini ochilishi (Eritrotsitlarni viruslarga yopishishi)			1941		gripp virusini o'rganish jarayonida (G. Hirst)
			1942		gripni neyraminidaza fermenti (G. Hirst)
			1945		Qrim gemorragik isitmasi virusi
			1948		Koksaki viruslari
Emadigan sichqonlar			1948		mialgiya epidemiyasi (Sayklz)
Hayvon to‘qimalari hujayralarini sun'iy muhitda o'stirish			1949
Viruslami ko‘paytirish uchun to'qima kulturalarini ishlatish metodi			1950		F. Bobbins i J. Enders
Tirik vaksina (attenuirlash asosida)					poliomielitga qarshi (Sebin)
Oidirilgan vaksina					poliomielitga qarshi (Solk)
Lizogen faglar profagining induksiyasi isbotlandi			1950		(Lvov va b.,)
Sitomegalovirus, respiratorno-sinsitial viruslar;			1951		sichqonlar leykozi va ESNO viruslari;
Hujayralarning o'stirish metodini ishlab chiqqanlari uchun Nobel mukofotini berilgan			1952		Enders, Ueller va Robinslar
Bakteriofaglarning yuqumliligi faqat DNKsiga bogliqligi isbotlandi			1952		T-2 fagi (Xershi va Ch eyz)
Tovuq embrioni hujayralarining monosloyida blyashkalami titrlash. miqdoriy aniqlash metodi			1952		Dulbekko
			1953		adenoviruslar
			1954		qizilcha (krasnuxa);
Tamaki mozaikasi virusini rekonstruksiyalangan yuqumliligi saqlangan zarralarini olindi			1955- 57		TMV(Frenkel-Konrat, Vilyams, Singer)
Virus zarrasining simmetriyasi nazariyasini ishlab chiqildi			1956- 62		virus zarrasining strukturasi viruslar klassifikatsiyasi sistemasidagi mezonlardan biri bo'ldi (Kaspar (Amerika) va К lug (Buyuk Britaniya)
			1956		paragripp virusi virusilari;sitomegalovirus, respiratorno- sinsitial viruslar;
			1957		polioma virusi
Elektronmikroskopda viruslami negativ kontrastlash			1957		viruslami strukturalarini (N. Huxley)
			1959		argentina gemorragik isitmasi virusi.
			1960		rinoviruslar
			1963		avstraliya antigeni (NBsAg) aniqlandi
Bakteriofagni sintez qilish			1967		FX174 bakteriofagini sintez qiladi (A.Kornberg)
Ospovaksina virusi tarkibilda DNK- mute.tobe. muxtoj(zavisimiy) RNK polimerazani aniqladilar		1967		ospovaksina (MakAuslan)
Poliovirus genomi RNKsi poliproteinni translyatsiyasi sintezi amalga oshirildi		1968		poliovirus (Baltimor va Boston)
RNK-tobe. RNK- polimeraza		1968		Reovirus, paramiksa-va rabdoviruslada
Teskari transkriptaza (revertazalar)		70-yil- lar		RNK tutuvchi onkogen viruslar (Baltimor, Tyomin va Mizutani)
RNKda kep-struktura borligi va uni RNK translyatsiyasida. mRNK 3^:uchida poliodinel ketmaketligini borligi, splaysing va enxansYerlarni transkripsiyadagi roli		1970		hayvon viruslari
		1970		V-gepatiti virusi.
		1973		rotaviruslar va A-gepatiti virusi
Monoklonal antitelalar(MKA) hosil qiladigan gibrid liniyalami birinchi bor olindi		1975		Keler va Milshteyn
Gepatitni har xil viruslar tomonidan qo‘zg‘atilishi tasdiqlanadi.		1976		gepatit A va gepatit( V Blamberg)
		1977		delta- gepatiti viruslari
		1983		odam immuntanqisligi virusi
PSR metodi ochilishi		1985		qator virusmlar ochildi:
		1989		S-gepatiti virusi
PSR metodi		1995		G-gepatiti viruslari

Entoni van Levenguk tomonidan mikroorganizmlarning kashfiyoti.
Mikroorganizmlar kashf etilishidan oldin ham mikrobiologik jarayonlar inson vinosi, vino va xamir ovqatlarini ishlab chiqarishda keng qo'llanilgan. Insoniyat turli kasalliklar va ofatlarga duchor bo'ladi. Muqaddas Kitob, shuningdek, kasallarni tozalash, yuvish va tozalash kerakligini aytadi. Qadim zamonlardan beri shifokorlar va tabiatshunoslar ko'plab yuqumli kasalliklarning sabablarini o'rganishni boshladilar. Masalan, bizdan oldin yashagan qadimgi dunyo shifokorlari Gippokrat (460-377), Lukretsiy (95-55) va boshqa o‘sha davr olimlari turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari tabiiy ekanligini ko‘rsatib berganlar. 15-asrgacha miazmlar (havo orqali tashiladigan moddalar) kasallikning sababi deb hisoblangan. Keyinchalik italyan shifokori Frakastro (1478-1553) bir kishining boshqa odam bilan "aloqa" mavjudligi nazariyasini ishlab chiqdi. Osiyoda chechak, moxov (oʻzbek tilida moxov) va boshqa kasalliklar haqida maʼlumotlar mavjud. Abu Ali ibn Sino (980-1037) dedi: tirik mavjudotlar kasalliklarning sababi, suv va havo esa bu kasalliklarning tarqalish ob'ekti ekanligi. 17-asrning 40-yillarida Rim professori A.Kirxer (1601–1680) kattalashtiruvchi moslama yordamida turli obʼyektlarni kuzatdi va “juda mayda qurtlarni koʻradi”. Ular mikroorganizmlar edi. Ammo bu tajribalar tasodifiy kashfiyotlar edi. Mikroorganizmlarning kashf etilishi birinchi mikroskopning ochilishi bilan bog'liq. Birinchisi, Hans va Zachary Jansen, keyin G. Galiley edi. Oddiy mikroskoplar K. Drebbel tomonidan yaratilgan va takomillashtirilgan. Mikroorganizmlar haqidagi ma'lumotlarning ko'p qismini mikrobiologiya tarixida "morfologik" davrni boshlagan Gollandiyadan Entoni van Levenguk (1632-1723) to'plagan (1-rasm). Levenguk shisha zargarlik kompaniyasida ishlagan. U shisha zarralaridan linzalar yaratdi. Oddiy mikroskop - bu qurilma kichik narsalarni kattalashtirish. Mikroskop ostida qoʻl tomchilari, tish pastasi va turli organik moddalarni (qaynatmalarni) tekshirib, turli yoʻnalishlarda harakatlanayotgan tirik mavjudotlarning tasvirlarini chizadi. U bu mavjudotlarni "jonli mavjudot" - "Animalkula viva" deb ataydi. Tadqiqot natijalari London Qirollik jamiyatiga xabar qilinadi. 1677 yilda jamiyat Levengukning imkoniyatlarini qayta ko'rib chiqdi va natijalar to'g'ri ekanligini aniqladi. Keyinchalik u ularni Anton Levenguk ixtiro qilgan "Tabiat sirlari" kitobida tasvirlab bergan (1695). Ular yumaloq, novdasimon, kavisli, turli uzunlikdagi. Rossiyada birinchi mikroskop 18-asrning 30-yillarida Ivan Belyaev va Ivan Kulibin tomonidan kashf etilgan. Rus olimi, harbiy shifokor D.S.Samoilovich (1744—1805) vabo qoʻzgʻatuvchisini mikroskopik tadqiqotlar yordamida oʻrgandi va odamlarni silga qarshi emlashni taklif qildi. Uning kashfiyoti boshqa kasalliklarning sabablarini o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Ingliz shifokori E. Jenner (1749-1823) 1798 yilda chechakning oldini olish muhimligini ta'kidladi. 19-asrning ikkinchi yarmidan boshlab zamonaviy va murakkabroq mikroskoplar yaratildi. Bu bizga organizmlarning nafaqat morfologik tuzilishini, balki ularning fiziologiyasini ham o'rganish imkonini berdi. Mikrobiologiya tarixida mikroskop ixtiro qilingandan beri mikroorganizmlarni o'rganish "mikrobiologik rivojlanishning morfologik davri" deb ataladi. Shved olimi K. Linney (1707-1778) barcha tirik mavjudotlarni tizimlashtirmagan bo'lsa-da, mikroorganizmlarni "tartibsizlik" guruhiga kiritdi (tartibsizlik va ularni tartibga solish mumkin emas). Mikroorganizmlarning birinchi taksonomiyasi Myullerga tegishli (1786). U “Hayvonkul”larni suvda va tuproqda tizimlashtirib, ularni “Kiliatlar” deb ataydi, organizmlarni o‘rganish asta-sekin kengaya boshladi. Keyinchalik M.M. Terexovskiy (1740-1810) barcha mikroorganizmlarni o'rgandi va "Linney kipriklari qirolligi" (1770) mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Turli qaynatmalardagi mikroorganizmlarni o‘rgangan. Harorat va elektr toki, turli zaharlar mikroorganizmlarni o'ldirishi ko'rsatilgan. 1835 yilda Erenburg “Infuzoriya – mukammal organizmlar” nomli kitob yozib, ularni 22 toifaga ajratdi va tavsiflab berdi. Mikroorganizmlar nomenklaturasida barcha bakteriyalar 3 sinfga bo'linadi. 19-asrning oʻrtalarida P.F. Goryainovning “Zoologiya” asari ikki bo‘limga bo‘linib, “Kiliatlar bo‘limi” muhokama qilindi. Bu vaqtda F.Kon (1828-1898) va K.Negeltsi (1817-1891) ba'zi bakteriyalarning tabiatini o'rganishga kirishdilar. harorat va elektr toki, turli zaharlar mikroorganizmlarni o'ldiradi. 1835 yilda Erenburg “Infuzoriya – mukammal organizmlar” nomli kitob yozib, ularni 22 toifaga ajratdi va tavsiflab berdi. Mikroorganizmlar nomenklaturasida barcha bakteriyalar 3 sinfga bo'linadi. 19-asrning oʻrtalarida P.F. Goryainovning “Zoologiya” asari ikki bo‘limga bo‘linib, “Kiliatlar bo‘limi” muhokama qilindi. Bu vaqtda F.Kon (1828-1898) va K.Negeltsi (1817-1891) ba'zi bakteriyalarning tabiatini o'rganishga kirishdilar. harorat va elektr toki, turli zaharlar mikroorganizmlarni o'ldiradi. 1835 yilda Erenburg “Infuzoriya – mukammal organizmlar” nomli kitob yozib, ularni 22 toifaga ajratdi va tavsiflab berdi. Mikroorganizmlar nomenklaturasida barcha bakteriyalar 3 sinfga bo'linadi. 19-asrning oʻrtalarida P.F. Goryainovning “Zoologiya” asari ikki bo‘limga bo‘linib, “Kiliatlar bo‘limi” muhokama qilindi. Bu vaqtda F.Kon (1828-1898) va K.Negeltsi (1817-1891) ba'zi bakteriyalarning tabiatini o'rganishga kirishdilar.