O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Biologiya” kafedrasi

Viruslarning ahamiyati
Viruslami foydali maqsadlarda ishlatish XX asrdan boshlandi. Quyon miksomatozi kasalligini qo'zg'atuvchi virusni Avstraliyada quyonlarni tez ko'payishiga qarshi ishlatildi. Hozirgi kunlarda olimlarda kelajakda molekulyar genetikaning muvaffaqiyatlaridan foydalanilgan holda sun'iy viruslarga kerakli genlami kiritib, sog‘ hujayralarni shikastlamay faqat kasal hujayralarnigina nobud qiladigan yoki davolaydigan viruslami ishlatish fikrlari mavjud. Virus kasalliklarini ahamiyati kattaligini bilgan holda umshdan keyin iqtisodiy tanglikka qaramasdan doimo yangi virusologik tash- kilotlar ochishga mablag1 ajratildi. Bulardan D.I.Ivanovskiy nomidagi Virusologiya instituti, Gamaleya nomidagi Epidemiologiya instituti. Poliomielit va virus ensefalitlari instituti, Sankt-Peterburgdagi Gripp instituti, Virus preparatlari ilmiy-tadqiqot institutlarini ko'rsatish mumkin. Yildan-yilga vims kasalliklarini soni ortmoqda. Smorodinsevni (1979) ko'rsatishicha virus kasalliklarini soni 500 dan ortib ketgan. Vims kasalliklarini tabiatini o'rganishda Rossiya olimlarini salmoqli xizmatlari bor. Gripp bir necha yuz yillardan buyon ma’lum bo‘lsa ham uni qo‘zg‘atuvchisi 1933-yilda Angliya olimi K. Smit va Rossiya olimi A.Smorodinsev tomonidan ajratib olindi va xususiyatlari ta’riflab berildi. Viruslar odam, hayvon va o'simliklarda ko'plab xavfli kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakt vaqtida, havo-tomchi, jinsiy va boshqa yoilar bilan o‘tadi. Viruslar boshqa organizmlar (tashuvchilar) orqali ham o‘tadi: masalan quturish virusi itlar va ko‘rshapalaklar orqali o‘tadi. Qatorvirus guruhlari odam uchunpatogendir. UlargaDNK-tutuvchi (chechak viruslari, uchuq viruslar guruhi, adenoviruslar (nafas olish va ko‘z kasalliklari)), papovaviruslar (so'gai viruslari), gepadnaviruslar (V gepatiti), hamda RNK- tutuvchi viruslar (pikornaviruslar, A-gepatiti, poliomielit, ORZ), miksoviruslar (gripp, qizamiq, tepki), arboviruslar (ensefalit, sariq bezgak va hokazo) kiradi.
1981 -уilda aniqlangan «Odam immun tanqisligi virusi» (SPID kasalligi) ham virus kasalliklariga kiradi. Viruslar juda tez o‘zgar uvchanlik - yuqori mutatsivalanish xususiyatiga egaligi ular yuqtirgan kasalliklami davolashni mushkullashtiradi (masalan gripp virusi). Kuchsizlantirilgan (attenuirlangan) mikroorganizmlarni yoki mo‘tadil (bir-biriga yaqin, nopatogen) shtammlardan tayyorlangan vaksinalarni odam organizmiga yuborish muvaffaqiyat bilan qoMlanilmoqda. Viruslami yerning flora va faunasi vakillari bilan genetik bog‘liligi bor. Oxirgi tadqiqotlar bo‘yicha 30% dan ortiq odam genomidagi ax- borotlar virusga o‘xshash elementiar va transpozoniar tomonidan kod- lantirilgan. Viruslar yordamida genlarni gorizontal o‘tishi ro‘y berishi mumkin, ya’ni genetik axborotni ota-onadan o‘g‘il-qizga va hjkazo emas, balki qarindosh bo‘lmagan osoblar orasida (yoki ikki har xil turga mansub) o'tishi mumkin. Primatlarning genomida retroviruslar tomonidan kiritilgan sinsitin oqsili borligi aniqlandi. 1955-yilda X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams virus RNKsi oqsilini ajratadi va yana qaytadan resintezlaydi. Yuqumlilik xususiyati faqat nuklein kislotaga xosligi, oqsil qismi esa kasallangan hujayraga doimo ham o‘tavermasligi aniqlandi. 1967-yilda A.Kornberg bakteriofagini sintez qiladi. Uni kimyoviy tarkibi tabiiy fagni kimyoviy tarkibiga mos keladi, ammo yuqumlilik xususiyatiga ega bo‘lmadi. Yaqinda ochilgan ferment chiziqli (lineyniy) DNK strukturasini siklik holatga birlashtiradi va unda fag va bakteriyalarga xos xususiyat paydo boMadi. Bularni jami hayotni hujayrasiz darajada (nukleoproteidlar molekulalaridan tuzilgan murakkab strukturalardagidek) hayot borligi ko'rinadi.